Тываның мурнуу чүгүнде Өвүрнүң Ак-Чыраа суурунуң девискээринде Көжээ бажында эм-дом болур аржаан бар. Шаг-төөгүден бээр бо аржаанга ол чоок-кавының малчыннары болгаш улуг-бичии чонунуң эмненип, дыштанып турганын мээң өгбелерим чугаалап чораан.
Көктүг-шыктыг Көжээ деп чер бистиң ада-өгбелеривистиң мал-маганын одарладып чораан чайлаа чүве. Чайлагның бажында хая чарыындан сыстып үнүп келген аржаан сугну кожавыста моол чон «Ураанхай туматтарының аржааны» деп чугаалажыр турган. Тумат уктуг өгбелеривис аржаанга кирип, эмненип чорааш, чүс ажыг харны назылап келген улус-тур. Оон ыңай аржаанның турар чери бир тускай, тас тайгада аңгы-аңгы адырларлыг, ийи каът бажың дег хаядан үнген база болуп турар. Ол-ла Көжээниң бажында тас тайганы ажа бээрге, Чеди-Хөлдүң, Хендергениң делгемнери база соңгу-мурнуу талазында Дус-Дагның даглары, Моолдуң хову-шөлү тода көстүп кээр, кайгамчык-ла чараш оран чүве. Аржаанны долгандыр артыш-шаанак, өң-баазын чечектер, эм оъттар шуут чаттылдыр үнүп чыдар, адаа талазында ийи-үш дыт база бар. Ылаңгыя артыш хөйү-биле үнүп чыдар оран чораан, мындыг чараш бойдусту камгалап чорза, эки боор.
Бо аржаанны шинчиледип алыр сорулга-биле, химия эртемнериниң кандидады Кара-кыс Аракчаага сүмелээримге, бурунгу чылын эртем-шинчилел институдунуң эртемденнерин боду эдертип алгаш, Көжээ бажында аржаанга чедип, үш хонуктуң дургузунда шинчилел ажылын кылып чорутканнар. Бо улуг ажылды кылырынга Сарыг-Хөл суму чагыргазы, суурнуң чурттакчылары база малчыннарының тайгада эртемденнерге ачы-дузазын көргүскени өөрүнчүг болган. Ооң түңнелинде, аржаанда хоралыг бүдүмелдер чок, эң-не арыг суглуг боорда, Таңдының Уургайлыг (Арголик) аржаанының составынга дөмей-дир деп шинчилелди үндүрген. Бо эртемденнер чайын июль айда Көжээ бажынга аржаанны шинчилеп турда, чаъс-чайык чаап, кудай-дээр өскерлип турган деп чоок-кавының малчыннары чугаалап турдулар. Мал-маганын семиртип, чайлагладып турар малчыннар Владимир Шокар, мээң чээннерим Чаян, Боян Баазаңнар болгаш Кутузов акыйның ажы-төлү база дыка эки дузазын көргүскеннер.
Бичии турумда ада-ием бо аржаанга дыштанырда-ла, мени эдертип алыр чаңчылдыг улус, ынчангаш бо дугайында дыка эки билир мен, ол-ла сактыышкыннарым таңмаланып артып калган. А өгбелеримниң чугаазы-биле алырга, аржаанга чалбарып кирген чоннуң назыны узун болур, танывазы улуска база көргүспес дээр чораан. Ынчангаш-ла боор, туматтарны улуг, шыырак дурт-сынныг, назыны узун, «Турза узун, тутса мөге» деп чугаалажыр чүве.
Бо аржаанның дугайында ам бистиң аравыста чок, туматтарның төлептиг оолдарының бирээзи Мөңге Тас-оол мынчаар чугаалаар кижи: «Көжээ бажынга аалдарга өөм ишти Кулактааевнаны эдертип алгаш, дыштанып чеде бээримге-ле, Бадар кырган-ачай, ачам суглар эртенинде дораан тайгада аржаанынга үдеп чедирер чораан, аныяк улус аржаанга чалбарып, кирип дыштанып алыңар дээш чагыыр».
Мында база ужур-ла бар, туматтар чаа өгленген ажы-төлүн бо аржаанга ыяап-ла эдертип чедирер чаңчылдыг улус, оларның салгалдары кадык-шыырак болзун дээш, тайга-таңдызынга чалбарып чораан ужуру бо.
Шынап-ла, арыг суглуг аржаан-дыр, үе-дүптен бээр агып келген, туматтар дыка чүдүүр, камгалаар чораан. Эртемденнерниң Уургайлыг аржаанынга дөмей деп турары база чөп, мен Уургайлыгны 1990 чылдан бээр өөренип, шинчилеп келгеш, Тыва Чазактың Хүндүлел бижиин-даа алдым. Ынчан удуртукчулар аржааннар талазы-биле чоннуң кадыкшылын быжыглаар база назы-харын узадыры-биле он сес кожууннуң девискээринде аржааннарны шинчилээр ажылды чорудар сорулга салган турган. А эртемден Кара-кыс Донгаковна Тываның аржааннарын шинчилээрде, лама башкыларны, хуваанактаар, чарын салыр чаяалгалыг хамнарны чалап алыр чорду. Эмчи лама Аян-оол башкы эм оъттар дугайында тайылбырлаар, а тос аржаанны канчаар ажыглаарын караң көрнүр херээжен кижи кончуг тода көргүскеш, чугаалаарга, келген эртемденнер бижип, демдеглеп алыр, дыка ажыктыг. Мындыг ажылды чорудуп, чонга ажыктыг болзун дээш, аржааннарны шинчилеп турары кончуг эки деп бодаар мен. Ынчангаш мен база ада-өгбемниң чурттап чораан чери Көжээ бажында аржаанны шинчиледип, чонумга ажыктыг үүле-херээмни кадып, салгалдарга дамчыдар сорулгалыг эмчи-дир мен.
Туматтарның бо чүс чыл иштинде төөгүлүг арыннары база уттундурбас болуп артып калган. Эң баштай Чалааты сумузу Улуг-Хем кожуунга хамааржып турган. Оон 1952 чылда Өвүрге кадыпкан, Чалаатыга туматтарны Чаа-Суурже көжүрген. Чүгле 3 өг кайнаар-даа барбас бис дээш, ол-ла чуртунга артып калганнар. 1970 чылдарның ортаа үезинде Чалааты сумузун Тес-Хем кожуунга бактаап киирген соонда, О-Шынаа совхозту тургусчуп, чамдык туматтар аңаа-ла чурттап, мал-маган өстүрүп, кадарып, алдар-аттыг мурнакчы малчыннар болган чүве-дир. Оон элээн чылдар эрткенде, катап Өвүрге кадыптарга, Ак-Чыраа суурга Сарыг-Хөл сумузу тургустунган болуп турар. Чылдар иштинде аай-дедир көжүрүп-ле турганын олар мынчаар сактырлар, шыдыраа көжүглеринде «шах биле мат» дээн ышкаш, «ту биле мат» деп атта ханы утка-ла сиңген дижир. Шаг төөгүден бээр мал-магандан халбактанып чораан ажылын салгалдарында дамчыдып берген кончуг солун төөгүлүг туматтар-дыр ийин.
Алды айның төнчүзүнде туматтар мал-маганын семиртип, чайлагладыр дээш, Көжээ бажынче көжүп чоруп каарлар. Чайладыр малын кадарбышаан, бо аржаанынга чалбарып кирип, дыштанып ап турган. Оон август айда сериин тайгага агаар бойдус сооп эгелээрге, малын сүрүп алгаш, күзеглеринче көжүп бадып кээрлер.
Мээң ада-ием база малчын, аңчы улус чүве. Ачам үргүлчү тайга-таңды кезип, аңнап чоруп каар. Ол чорааш, тайга-сында аржааннарга чедип, кирип ап турган боор. Көжээниң тас бажын ажа бээрге, Хөлчүктүң тайга-сыны чаттылып чоруп каан, ында Хүрегечи деп аржаан бар чүве. Бо Көжээ бажының база Хүрегечи аржааннары тайга-сында дужааш чыдар деп эскерер чордум. Төөгүже хая көрнүр чүве болза, Хүрегечи аржаанның чоогунга чурттап турган Сереп Тумат биле мээң ачам кезээде чарылбас өңнүктер-дир, кады аңнаар чорааннар. Тайга-сынга иелээ аңнап чорааш, Хүрегечи аржаанынга доктаап, аңаа дыштанып, малгажын чагдынып алыр бис деп, сөөлүнде меңээ чугаалап турганнар. Ол-ла ынчаар аң-мең көрүп, чортуп чорааш, Көжээ бажында аржаанга база дыштанып кээр улус-тур. Ынчангаш-ла ол аржааннарны кончуг эки деп үнелеп турганын сактыр чордум. Бодум база өгбелерим чуртунда аржаанга чай кээрге-ле, чалбарып барып, дыштанып ап чоруур кижи мен. Чер-чуртувуска камныг болуп, хумагалап чоруулуңар деп аныяк-өскенге чагыым-на бо.
Азиймаа КУУЛАР (Баазаң), ТР-ниң алдарлыг эмчизи, күш-ажылдың хоочуну