Тываның чөөн чүгүнде онзагай кожууннарның бирээзи – Тес-Хемниң ажыл-агыйларын, кылдынган, туттунган, ажыглалче кирген чаартылгаларын чырыдар сорулга-биле бөлүк журналистер четтивис.
Тес-Хем кожууннуң чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Чиңгис Тогаачы кожуунда ниити байдалды биске каксы таныштырды: «Бо чылын кыштаглаашкынны хүр-менди эртивис. Мал оолдаашкынының планы 90 хуу күүсеттинген. Мал чеминиң курлавыры четчир. Бо хүнде чаа төрүттүнген хураганнарга тарылга ажылдары чоруп турар. Кожуунда чидиг айтырыгларның бирээзи – орук айтырыы. Бо чылын Самагалдай – Ак-Чыраа аразының 135 километр оруун септээр ажылдар эгелээр. Тываның Чазаа орук тудуунче 40 млн рубльди аңгылап бээр, ол айтырыглар бо хүнде шиитпирлеттинип турар».
Эрткен чылын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның кожууннарже ажыл-агыйжы сургакчылаашкын соонда дыка хөй айтырыглар шиитпирлеттинген дээрзин чагырыкчы дыңнатты. Ол дээрге кожуун төвү Самагалдайда Ланзыы кудумчузун асфальтылаан (700 метр), Шуурмак, Ак-Эрик сумуларның, Ужарлыг хемниң көвүрүглерин чаарткан, Берт-Даг сумузунга 3 кудукту кылган. Ол ышкаш Самагалдайның 1 дугаар школазында ангар хевирниң спорт залын, Белдир-Арыг сумузунда «Эзирлер уязы» спорт залын туткан.
📢Төөгүлүг школа
Самагалдайның 1 дугаар ортумак школазы чүгле Тес-Хем кожуунда эвес, Тывада онзагай тɵɵгүлүг школаларның бирээзи. 1929 чылда ажыттынган бо школа үш чыл бурунгаар 90 чылын байырлап эрттирген.
Эрткен чылын Тываның Баштыңы ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде өөренип чораан школазынга келгеш, школаның күш-культура кичээлдери эрттирер зал чогун көрген. Барык он-он чылдар дургузунда 400 хире уруг кыштың соогунда, чайның изиинде күш-культура кичээлдерин эрттирери-биле өске школаже барып турган. Ол ышкаш школада чемненир чер, хуралдаар, культура хемчеглери эрттирер чылыг зал база чок болган. Ол бүгүнү Чазак Баштыңы көргеш, дарый капитал септелге болгаш спорт залы тудар даалгаларны ТР-ниң Тудуг болгаш Спорт яамыларынга дааскан.
«2021–2022 чылдың өөредилге чылында чаа септээн школага өөреникчилеривисти хүлээп алган бис. Үш ай дургузунда кылган капитал септелге соонда школага столовая, эмчи кабинеди, хуралдаар зал, библиотека немешкен. Ол ышкаш Владислав Товарищтайовичиниң айтыышкыны-биле ангар хевирлиг спорт залын база немей кылган. Тываның Спорт яамызы тудуг материалдарын бүрүнү-биле хандырган, а тудугну тус чер чурттакчыларының күжү-биле туткан. Бо хүнде улуг, делгем, чылыг спорт залында бистиң өөреникчилеривис күш-культура кичээлдери болгаш спортчу хемчеглерде киржип турары өөрүнчүг-дүр. Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыгга четтиргенивисти илередир-дир бис» – деп, Самагалдайның 1 дугаар школазының директору Шолбан Балчыт өөрүшкүзүн илеретти.
📢Буянныг тудуг
Самагалдайның төп Кунаа кудумчузун 1992 чылда туттунган хүрээ каастап турар. Кожууннуң Камбы-ламазы Айдемир Ондар башкы ол хүрээде тес-хемчилерни хүлээп, номналдарны чорудуп турар.
Бо хүннерде хүрээниң девискээринде чаа хүрээ тудуунуң ажылдары эгелей берген. Тываның Камбы-лама эргелелиниң башкылары чаа хүрээниң тавааның бумбазын салыр улуг езулалды кылган. Кожууннуң чагырга чери кудукту кастыргаш, сугну үндүргеш, тудугнуң бирги базымнарын кылып эгелей берген.
«Самагалдай хүрээзи Тываның төөгүзүнде бир дугаар туттунган (1773 чылда) улуг хүрээ болуп турар. Аңаа 12 дуган турган. Бузуп, чок кылып каапкан бурун хүрээниң турган девискээринге ам чаа хүрээ тудуп эгелээри бо. Келир чылын Самагалдайның 250 чылдаанынга уткуштур чаа хүрээни тудар дээш, шупту чон, тес-хемчилер хамык күжүн ынаар угландырып турар. Хүрээ тудуунга бүгү чон киржип, өргүлүн салып эгелээн. Кожуун чагыргазы бо тудугну удуртуп, деткимчени көргүзүп турар. Ол ышкаш Тываның Камбы-лама эргелели хүрээ тудуунче 83 муң акша-биле дузалаан» – деп, Айдың башкы чугаалааш, эр хиндиктиг чонну буянныг тудугга идепкейлиг киржирин кыйгырды.
📢«Чодураа хлеви»
Тес-хемчилерниң ынак хлевин ынча дээр болду. «Чодураа хлевиниң» ээзи — социал керээ программазының 2020 чылдың киржикчизи Артыш Оюнну Тес-Хемде билбес кижи чок. Чүге дизе ооң чаагай хлевин кожуунда чивээн кижи чок деп болур. Бо хүнде сайгарлыкчы кожуун төвүнүң база Чыргалаңды сумузунуң чурттакчы чонун хлеб-биле хандырып турар. 10 ажыг садыгже чаа быжырган хлевин сайгарлыкчы хүннүң-не боду чедирип турар. Ооң хлеб быжырар дуржулгазы улуг – 12–13 чыл четкен. Сайгарлыкчының пекарнязы Чыргалаңды сумузунда, бажыңының девискээринде турар.
Артыш Александрович социал керээ-биле алган 220 муң акшазы-биле пекарнязынга херек дериг-херекселдерни немей садып алган: далган былгаар, көдүртүр херекселдер, полкалар, листер. Хлеб быжырар тускай улуг печканы шагда-ла боду садып алган турган.
Сайгарлыкчы бир хүнде 400-тен 700 чедир хлебти быжырыптар, чоннуң акша-шалыңындан хамааржыр. Кажан ажыл көвүдей бээр үелерде дузалакчызы Чойгана Карашпай хлеб кылчып кириптер. Ооң база бир кол дузалакчызы Альберт Севилбаа. Ол ыяш чарар, от салыр дээн ышкаш бүгү кара ажылды кылып турар.
«Келир үеде планнарыңар кандыг?» деп айтырыгга эрес-кежээ сайгарлыкчы келир үеде бүдүрүлгезиниң оран-савазын улгаттырар, хлеб кылыгларының ассортиментизин көвүдедир деп планнап турарын чугаалады.
Республикада 2019 чылда эгелээн «Социал керээ» программазынга Тес-Хем кожуундан 2021 чылга чедир 80 кижи киришкен. Бо киржикчилерниң хөй кезии ыяш болбаазырадыр пилорамалар, баш таарар, чараштаныр салоннар ажыдып алыр аргалыг болган дээрзин кожуун чагырыкчызының социал политика талазы-биле оралакчызы Регина Намчак дыңнатты.
«2022 чылда 22 кижи бо программада киржип турар. Бо чылгы киржикчилерниң аразында кожуун төвүнде, сумуларда чок, чонга хереглелдиг бүдүрүлгелер ажыдып алыр сорулгалыг кижилер бар. Чижээлээрге, Самагалдайның чунар-бажыңынга сауна, прачечная немей кылыр, бир кижи үн тырттырар, өскези чурук тырттырар салон, бир сайгарлыкчы суй белектер кылыр бүдүрүлге ажыдар деп турары өөрүнчүг» – деп, Регина Бөгүевна чугаалады.
📢Чыргалаңдының эзирлери
«Эзирлер уязы» губернатор төлевилелин Тес-Хем кожуун база идепкейлиг боттандырып турар. Чыргалаңды сумузунга 2021 чылда хүреш спорт залы туттунган. Ол база чоннуң тудуу, аңаа бүгү сумунуң чону киришкен. Бо хүнде ук спорт залында бичии оолдар, уруглар хүннүң-не хүреш, бокс секцияларынче барып, күш-культура кичээлдерин эрттирип турар.
Ол хүн хүреш залында бокс рингизин тургузуп каан болду. Чүге дээрге бо хүннерде аңаа республика чергелиг маргылдаа болур. Спорт залынче кирип кээривиске, дыка хөй бичии оолдар, уруглар күжүн шенешкен, чамдыктары груша шашкан турлар.
Бокс секциязында 30 хире оолдар, уруглар барып турар. Оларның аразында Сибирь федералдыг округ, республика маргылдааларынга шаңналдыг черлер ап эгелээн өөреникчилер бар деп, тренер башкызы Кежик Болат-оол чоргаарал-биле чугаалады.
Кежик Анай-ооловичиниң бир чоргаарланыр өөреникчизи – Айслана Дугар-оол. Ол Чыргаланды школазының 9 «б» клазының өөреникчизи. Айслана бо чылдың январь айда Сарыг-Сепке республика маргылдаазынга 2006–2007 чылда төрүттүнген уруглар аразынга 1-ги черни алган. Улаштыр февраль айда Кемерово хоорайга 3-кү черге төлептиг болган. «Кыс кижи канчап бокс спортун сонуургай бердиң, Айслана?» – деп айтырарымга, «Бодумнуң изиг күзелим-биле бо спортту шилип алган мен» – деп, ол шиитпирлиг харыылады.
Бичии боксерларның аразында дыка кашпагай, ырбыска оолчук сонуургалымны оттурупту. Чыргалаңды школазының 3-кү классчызы Буян Хураган бокс секциязынче бир чыл барып турар. Ооң дуржулгазы эвээш-даа болза, чедиишкиннери бар болду. Бо чылдың март айда Бай-Хаакка школачылар аразынга республика маргылдаазынга бодунуң килинге 1-ги черни алган. Эр хей, Буян!
Тренер башкы Кежик Болат-оол боду Чыргалаңды чурттуг, салгал дамчаан спортчу. Ол Тываның Олимпийжи курлавырлар училищезиниң доозукчузу, ам ажылдавышаан, ТывКУ-да бот-өөредилге-биле өөренип турар. Төрээн школазында 2015 чылда ажылдап эгелээн. «Бо спорт залды эгезинден тура суурнуң эр чону эмеглежип кылган. Херээжен чон аймак аайы-биле тудугжуларны чемгерип, шупту демнии-биле тудуп алган залывыс-тыр. Бо хүнде бичии ажы-төлүвүс тренировкалап, спортчу хемчеглерде киржип турары өөрүнчүг-дүр. Келир өйде улуг чедиишкиннерлиг спортчуларывыс немежир-ле боор» – деп, аныяк тренер чугаалады.
Келир чылын бурун Тываның төвү Самагалдай суур 250 чыл оюн демдеглээр. Тес-хемчилер улуг байырлалынга амдан эгелеп белеткенип кирипкен. Кожуунунуң сайзыралы, хөгжүлдези дээш кызып ажылдап чоруур эрес-кежээ тес-хемчилерге улуг чедиишкиннерни күзеп каалы.
Алдынай АРАКЧАА.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.