Чөөн-Хемчик кожуунга 2025 чыл канчаар-даа аажок төөгүлүг чыл. Ол дээрге Даа кожууннуң 260 чыл ою болур.
Даа кожуун Тываның эң-не улуг кожууну кылдыр санаттынар. Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы шак бо улуг байырлалга эрткен чылдан тура белеткенип эгелээн. Республика чергелиг база аңгы-аңгы регионнарның болгаш даштыкы күрүнелерниң киржилгези-биле хөй-ле хемчеглерни эрттирери планнаттынган. Оларга “Үстүү-Хүрээ”, “Алдын-Кажык”, Даа кожууннуң байырлалы, Наадым дээш оон-даа өске хемчеглер хамааржыр. Бо бүгү хемчеглер Даа кожууннуң юбилейлиг кезээнче кирип турарын Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазы Айдыс Куулар дыңнаткан. Даа кожууннуң 260 чыл оюнга, ооң иштинде “Наадым-2025” байырлалынга белеткел ажылдары эрткен чылдан тура эгелээн.
Чөөн-Хемчик кожууннуң “Наадым-2025” малчыннар байырлалынга үр үеде белеткенгени көскү. Ооң кол киржикчизи Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, эки турачы Вера Чүлдүмовнаның уйнуу Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан сумузун төлээлеп чедип келген. Ол ышкаш кожууннуң өске-даа көдээ ишчилери, сумуларның удуртукчулары, культура ажылдакчылары база дузалашкан. “Өгбелеривистиң арттырып каан ёзу-чаңчылдарын кысказы-биле көргүзер сорулганы салган бис. Ынчангаш хойтпакты канчаар тигерин, шимени салырын, ширтекти сырыырын, дүктү дыдарын, кидисти кылырын, чепти эжерин дээш оон-даа өске ажылдарны суму бүрүзү үлежип алгаш, үнген-кирген чонга мастер-класстарны эрттирип турары бо” – деп, Айдыс Куулар чугаалаан.
Элдиг-Хем сумузунуң көдээ культура бажыңының директору Марта Ооржак дүктү канчаар ээреринге мастер-классты эрттирген. “Бо ажылды колдуунда 1980–1990 чылдарның кижилери эки билир. Көдээ аалдарда ону амдыгаа дээр кылып турза-даа, кижи бүрүзү ону кылбайн турар. Ынчангаш аныяк-өскенге база өөреникчилерге күш-ажыл кичээлдеринге өгбелерден дамчып келген ажыл-иживисти өөредири чугула. Оон аңгыда кичээлден дашкаар бөлгүмнерни база тыва кижиниң кылып чораан ажылдарын өөредиринге ажыглаар болза эки” – деп, Марта Ооржак чугаалаан. Ол бодунуң Элдиг-Хем суурунуң культура бажыңында “Кежээ холдар” деп бөлгүмнү эрттирип, ында ээрер мурнунда канчаар белеткээрин, канчаар ээрерин шуптузун өөредип турар. Культура бажыңының директору дүктү канчаар дыдарын кысказы-биле тайылбырлаан: “Бир дугаарында хойнуң дүгүн кыргааш, саваңныг сугга, ооң соонда арыг сугга чуур. Кургаткаш, ээреринге белеткеп, улуг боктарын аштаар. Чугган дүк колдуунда арыг болур. Чолдак кадыг дүктер ээртинмес болганы-биле, оларны база аңгылап кааптар. Дүктү будуп ап база болур. Будувас болза, хевээр арттырып алыр. Ооң соонда дүктү экидир аштааш, дыткаш, бичии-бичии дүргектер кылдыр борбактаар. Дүргектээн соонда, ээргииш дузазы-биле ээрип кириптер. Ээргииш дола бээрге, хендирни аргыырынга белен болзун дээш, борбактай дүрүп алыр. Бо ажылды чаңгыс-даа, ийи-даа кижи кылып болур”.
Бичии уруглар ону аажок сонуургаарлар. Бир ай дургузунда шуптузун өөренип четтигиптерлер. Бичии элдиг-хемчилерге ээрип алган дүгүнден чылыг, чымчак хол-хаптарын, моюн-ораарларны, бөрттерни, уктарны аргып өөредип турар.
“Наадым–2025” байырлалы Чөөн-Хемчик кожуунга дүжүткүр болганын чагырга даргазы демдеглеп, өөрүшкүзүн үлешкен. Чадаг чарыш маргылдаазынга бирги болгаш үшкү черлерни бо кожуундан Уран-оол Монгуш база Айдың Сат олар ээлээннер. Аныяк аъттар аразынга Баян-Таладан Динар Ооржактың Согун-Доруу тиилекчи болган. Дактан Донгак, Чиңгиз Дулуш, Марин Куулар олар 1-ги, 2-ги, 3-кү чергениң тиилекчи малчыннары болганнар. Ол ышкаш хүреш маргылдаазынга шүүлген мөге база Чөөн-Хемчик кожуундан Мөңге-Эртине Куулар болган. “Малывыстың дерии чараш” деп мөөрейге Чадаана хоорайдан Валерий Дас-оол аъдын дерип каастааш, тиилээн. “Ыраажы малчын” мөөрейинге Самбажык Куулар Гран-При шаңналының эдилекчизи болган.
Даа кожууннуң юбилейлиг чылында Наадым байырлалынга чөөн-хемчикчилерниң эки түңнелдерни чаалап алганы канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Олар кожуунунуң мугур харлаанынга белеткел ажылдарын уламчылап турарлар.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктар авторнуу болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазының социал четкиде арнындан алган.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24