Күрүнениң деткимчези идиг болган

СОЦИАЛ КЕРЭЭ

Күрүнениң деткимчези идиг болган

Социал керээ дээрге ажыл-агый чок азы эвээш­ орулгалыг чаңгыс чер-чурттугларывыска чаа мергежил өөренип алырынга азы өг-бүле бизнезин тургузуп алырынга ажыктыг арга болуп турар. Тываның аңгы-аңгы булуңнарында бо төлевилел-биле амы­ды­рап, чаңгыс чер-чурт­туг­ларынга үлегер болуп, оларның амыдыралче тура-соруунга идиг берип чоруур өг-бүлелер хөй. Ындыглар-биле ужуражып, чугаалажыр дээш, бо удаада Чаа-Хөл кожуунче хаптывыс.

2020–2021 чылдарда Чаа-Хөл кожууннуң 106 өг-бүлези социал керээни күрүне-биле чаргаш, янзы-бүрү ажыл-агыйны эгелээн. Оларның аразында бода болгаш шээр мал өстүрер ажылды эгелей берген улус база бар. Оон ыңай тыва национал идик-хеп даараар цех, машина дугуйу септээр ажыл-агый, эъттен кылгаш, доңурган аъш-чем белет­кээр бүдүрүлге, пицца быжырар кафе, чараштаныр өргээ, идик септээр чер, хой кыргыыр пункт, кеш болбаазырадып, эт­тээр цех, машина-балгат, техника чуур чер, дээвиир кылыр сайгарлыкчы, чемненир чер дээш янзы-бүрү биче бүдүрүлгелер бар. Бо хүннерде күрүнеден деткимче алган сайгарлыкчылар чедиишкинниг ажылдап турар.

Чаа-Хөл кожууннуң экономика талазы-биле оралакчызының дузалакчызы Елена Очур-оолдан социал керээни кандыг улус чарып болур ирги дээн айты­рыым­га ол мынчаар харыылады:

– Ук төлевилелге киржир дээн өг-бүлениң бирээзи күрүнеде ажылдап турар болур ужурлуг. Ынчалза-даа ооң орулгазы өг-бүледе кижи санынга чурттаарынга четпес болза, киржир эргелиг. Бир эвес ашак-кадай иелээн­ ажыл-агыйлыг, орулгазы чедер болза, төлевилелге киржип шыдавас. Кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар төвүнге чеде бээрге, херек до­кументилерниң даңзызын специалистер бээр. Даңзы езу­гаар документилерни чыып алгаш, ол-ла черге эккеп дужаар. Кожуун иштинде ол төлевилелдиң киржикчилерин тодарадыр тус­кай комиссия бар. Комиссия ук өг-бүлениң байдалдарын өөренип көргеш, чүүлдүг-дүр деп шиитпирлээш, эрттириптер болза, Кызылга барып, Тываның Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга киржикчилер боттары документилерин дужаар. Чогум кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар төвүнүң специалис­тери эчизинге чедир дузалажыр. Яамы­га бизнес-планын камгалап, тиилеп алыр болза, күрүнениң 250 муң рубль деткимче акшазын алыр. Ынчан ажыл-херээн чогудуп эгелей бээр.

Социал керээ чарып алган улус бодун боду ажылга хаара тудуп ажылдааш, орулгазының үндүрүүн төлээр. Ол дээрге 0,04 хуу-дур. Бо чылын кожуунувус­тан 25 кижи төлевилелдиң кор­дакчылары болуп турар. Олар­ның үжү комиссияны эртип алды. Ооң мурнунда чылдарда социал­ керээ чарган улус доозазы ажыл-агыйын эки шуудадып алган. Күрүнеден материалдыг деткимче алгаш, хууда бизнезин ажыдып, социал керээ чарып алган улузувусту ажыл-агы­йын шуудадып алгыжеге чедир 3 чыл дургузунда кагбайн, дузалажып турар бис – деп харыылады.

Каас, кылаң дээвиирлер

Чаңгыс хүн дургузунда 100 ажыг сайгарлыкчының доозазынга канчап-даа чедип шыдавазывысты билгеш, четтигер шаавыс-биле чүгле ийи сайгарлыкчыга чедип, оларның ажыл-агыйы, ал-боттары-биле таныштывыс.

Күрүнениң деткимчезин ап, социал керээ чарганнарның бирээзи Айдыс Самдарак. Ол чурт­таар оран-саваның дээвии­рин амгы үеге дүүштүр тускай кылдыр кылыр сайгарлыкчы.

– Бодум Эрзин кожууннуң Бай-Даг суурга төрүттүнгеш, Кызыл хоорайга өскен мен – деп, Айдыс Самдарак чугаалады. – Чаа-Хөлдүң күдээзи мен. 2011 чылда Санкт-Петербург хоорайже чорупкаш, 2020 чылда Тываже чанып келдивис. Петербургка чурттап тургаш, улуг садыгларга ажылдап турдум. Үш ажы-төлүвүс база ол хоорайга төрүттүнген. Эң улуу он харлаар,­ ортуну сес, а хеймери ийи харлыг. Өөм ишти Шолбана Самдарак уруглар кижизидип олурар.

Айдыс баштай бодунуң ба­жыңының дээвиирин кылган. Ону көрген улус чагыгларны бичиилеп киирип эгелээн. Дээвиир кылырынга херек материалдарның чамдыызын Кызыл хоорайдан, а пөзүн соңгаар хоорайлардан чагыдып ап турар.

Социал керээ дугайында улус­тан дыңнааш, документилерин чыггаш, чогуур албан черинге дужаапкан соонда, Айдыс комиссияны эрте бергеш, хөлчок өөрээн. Өске дузалакчы чок, боду чааскаан ажылдап турар. Узуну дөрт, дооразы үш метр хире өрээлдиң дээвиирин кылдыртырга, 13–14 хире муң рубль болур. Бир катап ынчаар кылдырып алырга, дыка үр үе иштинде эдилээр. Бир эвес каът бажыңга кырында квартирадан суг дамдылаар болза, дээвиир үрелбес. Дээвиир кылыр тускай "пөзү" 2 тонна сугну ууптар деп, ол дыңнатты.

Эгезинде бир эжиниң херекселдери-биле ажылдап турган. Бо төлевилелге киришкеш, күрүнениң бергени деткимче акша-биле бедиктенир чада, перфоратор, өрүм дээн ышкаш ажылдаарынга чугула херек дериг-херекселдерни болгаш эге дээрезинде ажыглаар материал­ды садып алгаш, чагыгларны хүлээп эгелей берген. Кандыг-даа ажылдың эгези нарын болур. Айдыс бергелерни ажып эрткеш, ажылынга чаңчыгып, мергежий берген. Ортумак өрээлди дөрт-беш хире шак дургузунда кылыптар апарган. Айдыстың орулгазы өг-бүлениң амыдыралынга четчир апарган.

«Амдыызында чүгле кожуунда чагыгларны кылып тур мен. Ийи-чаңгыс Кызыл хоорайның чурттакчыларындан база чагыг­лар кээр-дир. Бо дээ­виирниң эки талалары болза, бирээде, чараш. Ийиде, чылдың чугайлап, септеп турбас, анаа чуп алыр» – деп, Айдыс немеди.

Амданныг чем ээзи

Дараазында Чаа-Хөл суурда чемненир черге бардывыс. Кафеде чүгле изиг чем эвес, а кылгаш, доңуруп каан манчы-хуужуур болгаш ак чем аймаан база садып турар болду.

Кафениң херээжен ээзи Людмила Сундуй:

– 2021 чылдың күскээр бо төлевилелге киржир дээш, документилер дужааган турган бис. Декабрь эгезинде акшаландырыышкынын алгаш, соодукчу, делгег (витрина), чем хайындырар плитка, деңзи, чем чылыдар тускай херексел (микроволновка) дээн ышкаш аар өртектиг дериг-херекселди 250 муң акшага садып алдывыс.

Күрүнениң бо деткимчези бистиң өг-бүлевиске улуг дуза болган. «Кыры шимчээр, хырын тодар» дээри дег, бо ажылым ачызында өг-бүлемни тоттуруп, азыранчып чоруур бис. Берге үеде күрүнениң бо деткимчезин дыка эки деп санаар-дыр мен. Кижи бодунуң күжү-биле мындыг хөй дериг-херекселди садып алыры берге херек. Дарга-бошкаларымга четтиргенимни илередип тур мен – деп, ол чугаалады.

Людмила Сундуй Кызыл хоо­райның школаларын изиг чем-биле хандырар комбинатка поварлап ажылдап чораан. Үе өскерлирге, комбинат дүжерге, хууда сайгарлыкчыларга-даа ажылдап турган. Чаа-Хөл суур­га чанып келгеш, чемненир чер ажыдып, бодунуң бажыңынга турган дериг-херекселин ажыг­лап турган. Пандемия үезинде алды-чеди ай иштинде ажыл чок олурганы база бар.

Сундуйларның өг-бүлези оолдуг, кыстыг. Улуг оглу кадыы багай, эмнелгеде чыдар. Уруу беш харлыг. Уруглар садында хаара туттунган. Людмиланың ада-иези, акылары мал-маганныг улус. Оларның эъдин, сүдүн база кафеге эккеп, садып-саарып бээрлер. Людмила чемненир черниң берге ажылын өөнүң ээзи-биле кады кылып чоруур.

Ужуражып чугаалашкан сайгарлыкчыларывыс кайызы-даа бодун боду ажылга хаара тудар (самозанятый) деп тус­кай күрүне программазы-биле ажылдап турар. Ук программага тургустунары-даа, үндүрүг төлээри-даа ажырбас деп олар санап турар. Ол бүгү­нү кайнаар-даа барбайн, смартфонга-ла кылып ап болур. «Мээң үндүрүүм» («Мой налог») деп капсырылганы телефонунче киирип алыр. Канчаар ажыглаа­рын капсырылганың бодунда айтып каан. Бухгалтерниң кылып чорудар ужурлуг ажылдарын кижи боду кылып алыр.

Чаа-Хөл кожууннуң ажыл-ишчилери-биле ужуражылга солун болгаш ажыктыг болган.

Айдың ОНДАР.