Сактыышкын
Назыным аайы-биле алыр болза, бо хүнде мен бодум хуумда, өгбелерге хамааржып турар апарганымга өөрүп-даа, дүвүреп-даа турар мен. Чүге дүвүреп турарым дээр болза, 65 хар дөгүй бергеш, ада-ием, дөргүл-төрелим ук аймаам төнчүзүнге чедир четче билир мен бе ынчаш...
Кашпал чурту. Барыын Саян дагларының мурнуу талазында Үрбүн, Чиңге, Хереме, Ус, Шеңнети, Доозуннуг, Хадыңныг, Шөгүр, Уру, Хемчик дээш-ле тайгадан баткан хөй хемчигештер Улуг-Хемче доораланып киир агып чыдарлар. ТАР үезинде хем аттарлыг Үрбүн, Хереме деп ийи сумулар 1940 чылдарның төнчүзүнге чедир Чаа-Хөл кожууннуң сумулары турган. ССРЭ-ге каттышкан соонда, Чиңге, Улуг-Биче Урулар, Шөгүр дээш хөй-ле девискээрлер аңаа хамааржыр апарган. Хемчиктиң Улуг-Хемче киир аккан аксындан кудулдур саттар чурттап чораан, ынчангаш-ла оларны чон «Кашпал саттары» азы «Хемчик аксының кезек саттары» деп-даа адаар. Кашпалда ам чурттакчылар чок, оларның шаанда чурттап чораан черлери Саян-Шушенск ГЭС-тиң кылымал далайының адаанче кирген.
Кашпалда ховулар, шынаалар барык чок, ынчалза-даа көшкүн амыдыралдыг төрел аймак чон амыдырап-чурттаарынга таарыштыр хемнер уннарын, Улуг-Хем кыдыында эриктерни шилип ап чорааннар: кыжын – даглар белдери ыжык черлерге, чайын – хемнер унунга, күзүн– Улуг-Хем кыдыынче көжүп кээр. Ус-Бажы, Каа-Хөл дээш-ле Кашпалда чайлаглар хөй турган – колдуу-ла Каа-Хөлдү долгандыр аалдар чайлаглаан болур. Мурнуу-барыын чүктен Улуг-Хемниң Түлүш, Моңгуш, соңгу-чөөн чүктен Маады база Кыргыс дээш-ле ойтулааштаан аныяктарның таныжып-билчип алганының түңнелинде кашпал чону өске аймак-биле кудалажып, төрелдежип, Маады, Моңгуш, Кыргыс, Түлүш, Ховалыг төрел бөлүктер тыптып келгилээн. Кашпалдың Ус-Бажынга, Ус хемниң ол-бо эриинге чурттап чораан орус, хакас чоннар-биле олар аралажып, кыштагларынга эң баштай бажыңнар тудуп эгелээн.
САЛГАЛДАН САЛГАЛЧЕ
Угбам Валентина Сатовна Куулар «төк дүшкен» черинге күдүк базып четкенин мынчаар сактып чугаалаар:
«Арай-ла аарыксай бергеш, «чүве билир» кижиге барып, сүме диледим. Ол кырган мынча дээн: «Маңаа олурбайн, чурттуңга чедип, сеткилиң оожургадып ал». Хөй-ле чылдар иштинде кады: чурттап чоруур идегелдиг даянгыыжым, ажы-төлүм адазы Данзы-Байыр Серээович-биле кады: «Кашпалым, кайы сен?» — дээш, Отто Сатович Чанчыы дуңмамның буян болган ачы-дузазы-биле чуртумга чедип, сагыш-сеткилим мага ханды.
Бүүк бажы тараа тарыыр черлиг онзагай чуртувус болгай. Агаары тынып четпес, бойдузу – карак четпес тайга-сын долгандыр бүзээлээн кайгамчык оранымга 80 харлаанымда келгеним бо, онзагайын! Бодаарымга, төрээн черим мени кужактаан-даа ышкаш болду.
Шагда, бичии чораан шаамда, аажок сактыр мен: час кээрге-ле, хамык аалдар, дөргүл-төрел чонувус Бүүк бажынче чоокшулап кээрлер – тараа тарыыр. Сес айда ачам чиңге-тарааны көк-хевектеп эккээр. Тараа быжа берген үеде улуг улузувус ону кончуг камныг ажаарлар – ынчан тарааны кадыыр-биле кезер болгай. Бис, шору апарган ажы-төл, черде чыдып калган тарааны мажактап чыыр бис, арай-ла чаш улусту хараган дөзүнге буттарындан «өртеп» каар турган: ажылга шаптык болбазын база хем чоогунче үңгеп азы халып чоруй барбазын дээш. Кайы-бирээвис дуңмаларывысты ээлчеглиг хайгаарап турар бис – ажыл чок олурар кижи чок болур чүве болгай, шупту аалдар чымышта. Кескеш, белеткеп тургузуп каан сноптарны шаңга эккээр. Шаңда тараа базар 2 азы 3 аътты кошкаш, белеткеп каан болур, артында-ла аъттарның соондан кылаштаар бир кижи база белен турар чүве – аът мыяа чыыр дээш. Арыг тарааны төрелдер аразында үлежип, оңгачага шыгжап алырлар. Ол үеде үндүрүг база көвей төлээр турган-дыр – бүгү-ле чүүлден: тараа-быдаа, сметан, саржаг, аң-мең эът-кежи, балык-байлаң олчазы, мал-маган болгаш өшкү, хойнуң эът-сүдү, кежи дээш-ле. Үндүрүг хавырып кээп турган кижиниң адын Түлүш Сүүртүк деп сактыр мен. Ол кижи Ус бажындан кээп турган, аңаа тускай план берип каан турар – кайы хире айытканын ол кижи ыяап-ла күүседир: шору мал-маганныг, шыырак улус хөй үндүрүгнү төлеп турган, а арай-ла чединмес өгден өршээлдиг болур.
📢ХАЛАПТЫГ ЧЫЛДАР УТТУНДУРБАС
Ада-өгбевис чурту төрээн Кашпалым — мээң чоргааралым, муңгаралым. Төөгүнүң кара изи — репрессия үелеринде мээң ачам Сат Чүлдүмович Аралбайның ачазы Сат Машпакай оглу Чүлдүмей кырган-ачамны буруу чок черге нүгүлдээн база дерзии аажылаанының түңнелинде ол Минусинск кара-бажыңынга байысаалга үезинде амы-тынындан чарылган. Кырган-ачамның дуңмазы Түлүш Чолдак-оол кадайы Сат Долгар-биле акызының 4 оол, 1 кыс ажы-төлдерин өскүссүретпейн, төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп кааннар. 1921 чылда Ус-Аксынга (ынчан аңаа колдуу хакастар чурттап эгелей берген турган) Михаил Иванович Мохов деп бай кижи 12–14 харлыгларны үжүк-бижикке өөредип турган. Оларның аразынга ачамның дуңмазы Хорлуг-оол Сат база Золотая хем чурттуг Пронька Иванов олар турганнар. Ол Пронька Иванов-биле мээң ачамның улуг акызы Борбак-Кулча Чүлдүмеевич Сат 1932 чылда Ус-Аксынга бир дугаар тургустунган «Кызыл-Хоных» («Кызыл амыдырал») колхозунга ажылдап тургаш, Шеңнети хемге кашпалдың төөгүзүнде бир-ле дугаар дээрбени туткаш, ажылдадып турганнар.
Кашпалдың чону ол үеде эртем-билиглиг, көскү кижилерни «карандаштыг» кижилер дээр турган. Оларның санынга Часкалбаа Сат, Долгар Сат база Чолдак-оол Түлүш, Кыргыс Базыр-оол (Солаан композиторнуң ачазы), Апал-оол Доңгак, Түлүш Кара-Сакак суглар хамааржып турганнар. Үрбүн бажы, Хереме, Шөгүр, Элчелиг ынаар көшкүн араттарны үжүк-бижикке болгаш культура амыдыралын көдүрери-биле суртаал ажылын кылып, колхозтуң идепкейлиг тургузукчулары болган. Дайын эгелээн хүнден тура-ла, чеже-даа хосталгазын казыттырып, актыг черге шииттирип чораан-даа болза, акыларым, честелерим база кудаларым Мелдер Анай-оолович Доңгак, Дамдак Топуяевич Түлүш, Моңгуш Ыыттавасович Чап дээш өскелер-даа Совет чуртка дуза кадып, арт-сын ажып-кежип, Үрбүн, Чиңге, Хереме, Устан Кызыл шеригге, совет солдаттарга, фронтуга араттарның харам чокка чыып бергени «Кызыл кошту» Чаа-Хөл-Аксынга чаңгыс эвес удаа чедирип чорааннар. Олар төрээн чериниң, чурттунуң төлептиг оолдары. Сыын фермазы – ол дыка улуг төөгүлүг. Эге тургузукчулары дээрге база-ла «контрлар – чоннуң дайзын идегеттери». Олар дээрге Мелдер Доңгак, Моңгуш Чап, а оларның ажылын уламчылап, сөөлзүреди ажы-төлү улам нептередип, хөй чылдарда ажылдааннар: Оолакай Мелдерович Доңгак, Зоя Мелдеровна Билзит, Светлана Кобянова…
📢ТАЙБЫҢНЫ КАМГАЛААЛЫҢАР!
Валентина Сатовна угбамның төөгүлүг сактыышкыны улай-улай дыңнаксанчыг, чүге дизе мында өөредиглиг чүүлдер хөй. Мээң бодалым-биле алырга, ХХ-ги вектиң эң коргунчуг болуушкуннары – репрессия чылдары база 1941–45 чылдарда фашистиг Германияга удур Совет Эвилелиниң Ада-чурттуң Улуг дайыны. Кашпалга кыргыс, ховалыг, түлүш аймактарның тыптып келгенин үстүнде каксы сактып бижээн болгай мен. Аңгы-аңгы аймактардан үнген-даа болза, аразында чоок төрелдер Херемеден Бүрүле Дүвендей оглу Ховалыг база Түлүш Ширин-оол оглу Хүргүлек, Үрбүнден Норжуң Балчыыр-оол уруу Кыргыс (Солаан композиторнуң ачазының кады төрээн акызы, Наталья Тыртык-Караның кады төрээни), Чиңгеден Ховалыг Терек-оол уруу Бичен олар дайын-чаага киришкен тыва эки турачы дайынчылар-даа, тайбың иштиң мурнакчылары-даа. Оларның аттары алдын үжүктер-биле Тывавыстың төөгүзүнде балалбас кылдыр бижиттинген.
Чаңгыс эвес чылдарда массалыг информация чепсектеринге ажылдап чораан болгаш, ажыл-амыдырал аайы-биле эдержип чораан өңнүк эш-өөрүмнүң-даа сагыжын хөлзедип турар бо муңгаранчыг айтырыгны кончуг эки билир мен. Солун-сеткүүлдерден база дөргүл-төрел улузумнуң чугаазындан билирим болза, «Каргыштыг чылдарда» Тываның Чазак Даргазының оралакчызы Маады Лопсаң-Осурну Кашпалдың Чиңге хемче шөлүпкен турган. Ынчан мээң ачамның улуг угбазы Долгар Сат ол «япон шивишкин» Чүлдүмейниң кени кижи. Улустуң “дамчыыр-чугаазындан” улуг башкының дугайында дыңнап кааш, «чогуур медээни» бүзүрелдиг кижилерге идегелдии-биле дамчыдарга, демгилери улаштыр-ла база боттарының бүзүрелдиг улузун ол лама башкыны карактаары-биле чорудупкан. Оларның аттары бо: Метпигир Түлүш— ачамның улуг угбазы Долгар база честези Түлүш Чолдак-оолдуң улуг оглу Балчыр-оол Кыргыс ачамның честези болур, ол композитор Солаан акывыстың ачазы база Баян-оол – ачамның кудазы болур Чулдумей Саттың «контр» дуңмазы. «Контр» идегет Лопсаң-Сүрүң Маадыже кым-даа, чүү-даа чагдавас ужурлуг» – шииткел ындыг болган. Ынчалза-даа бо араттар улуг лама башкыга бүдүү кээп, төрелиниң аажок кежээ, ажылга шалыпкын, 9 хире харлыг ирги бе, уруун эдертип алгаш, лама башкыга мал кылдыр арттырып каан бызаалыг инээн сагдырып берип, Лопсаң башкыны шыдаар шаа-биле ажаап турганнар. Мону төөгүлеп чугаалаан кижи улуг өгбе Дегут Демчик акыйның солун-сеткүүлдерге парлаан материалдарындан билип ап, шак мындыг онзагай, эртем-билиглиг, шылгараңгай, эгелекчи, байлак сеткилдиг улуг өгбелерим шын төөгүнү чүгле дөргүл-төрелинге, ажы-төлү эвес, а бүгү тыва чонунга арттырып каан. Аныяк салгал ону билип алганывыс улуг өөрүшкү болгаш чоргаарал деп үнелеп чоруур мен.
Кашпал чону шагдан тура хакас, орус чоннар-биле кудалажып, төрелдежип чораан. Амгы, ХХI векте, кашпалдарның салгалдары бөмбүрзектиң аңгы-аңгы аймак-сөөктүг чоннарының салгалдары-биле кудалажып, төрелдешкен: орус, хакас, татар, еврей, армян, украин, француз, англи дээш. Үе-шаг бодунуу-биле янзы-бүрү депшилгелиг болгаш эки-даа, багай-даа чүүлдерни база болуушкуннарны төөгүге арттырып турар. Ол бүгүнү чон чүгле кичээндириг, сойгалаашкын, дүвүрел-биле хүлээп албайн, а харын, бурунгаар, мерген угаан болгаш эчис сорукту чүгленип алгаш, чурттап чорууру – бөгүнгү бадыткал. Кижи төрелгетенниң кол сорулгазы – сайзырал, бүзүрел, тайбың.
Лидия ДОҢГАК,
күш-ажылдың хоочуну.