Сөөлгү үеде Россия биле Кыдаттың аразында садыг-саарылга талазы-биле харылзаа чаа чадаже үнгенин билир бис. Кыдат-биле садыг-саарылга чорудуп эгелээн чаңгыс чер чурттуувус, хууда сайгарлыкчы Кушкаш-оол Куулар «Шын» солуннуң редакциязынга аалдап келген. Ол чоннуң чугула хереглээр барааннарын Кыдаттан садып эккеп турар.
– Сайгарлыкчы ажыл-ижиңер канчаар эгелээнин төөгүп бээр силер бе, Кушкаш-оол Валерьевич.
– 2019 чылдан тура хууда сайгарлыкчы кылдыр тургустунгаш, баштай «Победа» деп арат ажыл-агыйы ажыдып алган мен. Оон Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының «Агростартап» грантызынга киришкеш, картофель-фри кылыр дериг-херексел садар деткимче акшаны алдывыс. Амгы үеде чагыг езугаар Кыдаттан Тываже янзы-бүрү бараан киир сөөртүп турар бис.
– Кыдаттан кандыг барааннар чагыдар боор-дур?
– Кандыг-даа бараанны чон чагыдар. Тудуг материалдарындан эгелээш, тракторга чедир Тываның хууда сайгарлыкчыларының чагаан-на чүүлдерин эккеп берип турар бис. Эрткен чылын эштерим трактор чагыдарга, Кыдатка баргаш, 20 ажыг заводту кезип чорааш, трактор заводунга баргаш, садыглажыр дугайында дугуржулга чарып алдывыс. Оон бээр-ле Россия иштинче ук заводтуң бүдүрген тракторларын садып-саарып турарывыс бо. Россияже киирер тракторувустуң адын адаар даалга бээрге, мээң фамилиям-биле ададывыс. Бодум Кур-Чер чурттуг болгаш, «Победа» деп адаар дээримге, Россияда шак ындыг аттыг техника хөй боорга, тыва фамилия-биле адаанывыс ол-дур ийин. «Победа» деп адаар болза, орус трактор дээш саттынмайн баар хире боорга, кады ажылдап турар эштерим-биле сүмелешкеш, «Куулар» деп шиитпирлээн бис.
– Тыва аттыг тракторлар болган ышкажыл?
– Садып алыкчыларның сонуургалын оттуруптар, эки чорду. Чүгле тывалар эвес, а өске-даа омак-сөөктүг чоннар сонуургаар болду. «Куулар» деп тракторну чаа-ла садып эгелээривис ол-дур. Бо тракторларның эки чүвези болза, «Ловол» деп тракторлар-биле дөмей. Ол тракторлар Россияда нептереңгей. Ынчангаш артык кезектери тыптынгыр. Даштындан көөрге, бичии өске ышкаш, а шынында ишти дыка дөмей тракторлар-дыр ийин.
– Өске чурттан бараан киирери база амыр эвес боор аа?
– Ийе, кайда-даа амыр чүве чок. Чижээлээрге, Кыдаттан Россияже бараан киир сөөртүр дээн болза, Кыдаттың-даа, Россияның-даа талазындан брокерлер, төлээлекчилер албан турар ужурлуг.
– Силерге чагыг киирер дээн болза, кайнаар баарыл, чүнү канчаарыл?
– Эң-не эгезинде ийи талалыг керээ чарар. Чагыкчының негелдезин езугаар ук бараанны Кыдаттан даңзы езугаар дилээр бис. Ол ажылдың төлевирин чагыкчы-биле дугуржулгада айтып каан боор. Чагыг кирерге-ле, садып алыкчының негелдезин езугаар дилеп кириптер бис. Заводтуң ажылдакчылары садып турар бараанының дугайында даңзыны биске бээрге, чагыкчыга көргүзер бис. Ук бараанга хамаарыштыр тускай хыналданы чогуур албан черлери чоруткан соонда, чагыкчы-биле керээ чарып алыр. Ийи талалыг керээге капсырылга кылдыр смета база албан турар боор. Бир эвес бараан белен болза, өртээн долузу-биле төлептеривиске, чорудуптар. Бир эвес бараан белен эвес болза, чүгле 40 хуузун төлээш, манаар бис. А кажан долузу-биле болу бээрге, өртээн төндүр төлээр. Моол азы Маньжурия таварыштыр бараанны сөөртүп киирип турар бис.
– Хууда сайгарлыкчы кижиниң кылып болгу дег ажылдары дыка хөй болгай. Силер чүге бо адырны шилип алдыңар?
– Даштыкылар-биле шагда-ла таныш чорааным база Кыдат биле Россияның сөөлгү үеде чоок харылзаазы дээштиг болган деп бодаар мен. Оон ыңай кыдаттарның бүдүрген бараанының шынары эки болгаш өртээ чиик улус. Ол база чугула рольду ойнап турар. Өске чурттарга көөрде, ол чурттуң кызыгаары российжилерге ажык-тыр ийин. Бо үеде өске чурттардан Россияже бараан киирери дыка берге, харын-даа болдунмас херек-тир.
– Керээ чарып алган завод-биле харылзааны канчаар тудуп алыр-дыр силер?
– Очулдурукчу Андрей-биле таныш, а заводтуң ээзи-биле танышпас турдувус. Кажан Кыдатка баргаш, заводтар кезип чоруп тургаш, бир заводка бардывыс. Эксурсиялап тургаш, таңныыл болгу дег кижини эскердим. Сөөлүнде билгеним болза, миллиардтар долганып чоруп турар улуг заводтуң ээзи ол болган. Көөрге көңгүс бөдүүн. Чугаа-соот-даа чок, дыка томаанныг кижи болду. Ол кижиниң адын Тан дээр. Ажылчыннары шуптузу мистер Тан дээр болду. Бүгү чугааны чүгле ол очулдурукчуну таварыштыр чорудуп турар бис. Очулдурукчу боду кыдат кижи. Андрей дээрге орус ады-дыр.
– Келир үеде чүнү планнап турар силер?
– Тываже ол тракторларны эккээри берге, өртээ аар боор. Ынчангаш тракторнуң артык кезектерин эккелгеш, Тывага эптээр болза эки деп бодалдыг мен. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, ук заводтуң салбырын Тывага ажыдыксап турар мен. Тракторнуң бодун бээр эккээрге, үндүрүү база хөй. Артык кезектер эккээри канчап-даа бүдүн трактордан чиик болур. Көдээ ажыл-агый яамызынга ол бодалымны чугаалап, оран-сава бээриниң дугайында дилег-чагыгны кииреримге, Шагаан-Арыг хоорайда бир кагдынган тудугну айыткан чүве.
Тывага завод салбыры ажыдарга, эки талалары дыка хөй. Бир дугаарында, ажылчын олуттар немежир. Бодувустуң хөгжүлдевиске эки салдарлыг деп санап турар бис. Тракторну садып эккээрге, база дөмей-ле орулгалыг, акшаны ажылдап ап турар бис. Ынчалза-даа завод ажыдарга, ажыы оон-даа улуг.
– Заводтуң салбырын ажыдар болза, тускай эртемниг специалистер база херек болур ышкажыл?
– Кыдатта ол заводка чорааш, ооң ээзи-биле салбыр дугайында база чугаалашкан бис. Ук заводтуң даргазы мистер Тан боду база улуг сонуургалдыг. Чүс ажыг чурт-биле ажылдап турар-даа болза, өске чурттарда кайда-даа заводтуң салбырын ажытпаан. Тывадан бир дугаар ындыг идея киирген бис. Бир эвес маңаа заводтуң салбырын ажыдар болза, 3–4 хире кижи Тывага кээп, тус черниң оолдарын өөредир. Бо бүгүнү боттандырарынга хөй түңнүг акша херек. Ынчангаш келир чылын күрүнениң тускай социал-экономиктиг хөгжүлде программазынга киржир күзелдиг бис.
Трактор заводунуң салбырын Тывага ажыдар талазы-биле белеткел ажылдарны кылып эгелээн бис. Күрүнеден деткимче хереглеп турар бис. Кожавыста Хакас Республиканың баштаар черинге база барып турар бис. Ол программаның дектимчезин алырынга херек бизнес-план дээн ышкаш документилеривис белен.
Бистиң санаанывыс-биле кыдат заводтуң салбырынга 60 хире кижиге ажылчын олуттар ажыттынар.
/ Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №80 2024 чылдың октябрь 19