Кылбас-тутпас чүвези чок даайым

Эрткен чүс чылдың 1970–80 чылдарының үези чүве. Кызыл хоорайның алгы заводунуң Доңмас-Суг биле Улуг-Хем суунуң аразында барык чартык ортулук девискээрде ававыстың дуңмазы, алыс боду Чадаананың Бажың-Алаак чурттуг, даайым кижиниң бодунуң тудуп алганы бажыңындан өскелери орус омактыг хамаатылар чурттап турган. Олар аразында эп-найыралдыг Ада-Чурттуң Улуг дайынының мурнуда-ла бот-боттарының бажың-балгадынга үнчүп-киржип келген. Ол чоокта туттунган орус школага даайымның үш оглу орус эш-өөрлери-биле эп-найыралдыг өзүп, ол-ла школага онгу класты доостулар.

Тыва ССРЭ-ге каттыжып турар үениң мурнунда-ла аңаа алгы заводу ажыттынган турган. Аңаа орус омактыг хамаатылар-биле ажылдап турган тыва кижилерден даайым Сундуй Самданович Ондар биле Хүүрекпен деп аттыг ийи-ле тыва турганы ол. Даайывыс алыс тура-соруктуг, кымның-биле-даа чугаалажып билир болгаш, соңгаар хоорайларга ол ажылының аайы-биле дирекцияның мурнундан билиин бедидип өөренип-даа алган. Пенсия үнгүжеге чедир мастер-механик болуп шаңнал-макталдыг, күш-ажыл дептеринде ол-ла ажылындан өске демдеглелдер-даа чок, артист Дарыйның угбазы Увак дээр чаавай-биле ол-ла заводка кырыгыже чедир ажылдааннары ол.

Сундуй Ондар заводтуң техниктиг дериг-херекселин харыылаарындан аңгыда, хостуг үезинде аал-оранынга газ база электри-биле демир-дес хайындырар ажылга аажок сундулуг чораан. Ол чурттап олурар чериниң дужунда Доңмас-Сугнуң ийи эриин тудуштуруп, демир көвүрүгнү кылган. Ол чоок-кавының чону ону «Сундуй көвүрүү» дижирлер. Көвүрүг ынды бедик-кадыр дөңнү өрү үнгеш, ында Кызыл хоорайдан нефтебаза ыңай углаан угже чоруткан 2 дугаар доктаамы ол. Кыжын Доңмас-Сугну эртип кежери берге боорга, бажыңындан каш метр черге даайывыс алгы заводунга кады ажылдап турганы эжи Биченей Суваң-биле ол-бо демир-дес чыып тургаш хайындырып кылган көвүрүү ол-ла болгай. Оон башка дуу-ла өрү телевидение девискээриниң дужундан автобуска олурар турган. Доңмас-Суг доңмас-ла болгай. Доңмас-Суг чоок-кавының чону ынчап амырааннар болгай.

Даайым ол эжи-биле ол үеде макыр ак хончузунуң үстүү эриин аңдарып каан, ээжээ бедигээштиг кыс идиктер бажыңында эккеп алган, «бирээзин Долчаңмаа даргага, а мону Норбу даргага» деп орарын көржүк мен. Ону ол улустуң чагыы езугаар кылгаш эккелгеннери ол.
Ававыстың эр дуңмалары кылбас-тутпас чүвези чок, тывынгыр, шимченгир улус-ла болгай. Бо даайывыс Кызыл хоорайда чурттап-даа турар болза, чайлыг үезинде аңнаар-меңнээр, тайга-таскыл үнүксээр кижи болбазыкпе. Аңныыр ажыл-агый черинден чөпшээрелдиг, боо-моңгулуг-даа. Салчактар чурту тайга кыры үнер мен дээр.

Ол-ла чылдарда шөлээ үезинде Мерген хемниң унунда улуг хөөлбекче кончуг-даа улуг мыйыстыг буурга таварышкан. Көөрге мыйызының дөзү, сактырга калбак деспи хире, доңгайгаш сугну ускаш, ооргазын куду саарып бадырып турар болган. Ооң дугайында кады ажылдап турганы эжинге чугаалаарга, «Адып-боолап турумда кончуг-ла мен дээр болгай сен, дытка орган дииң караан часпас кижи мен дээр, чыттыр берип-летиң ыйнаан?»– дээрге, «Чок, дегбедим-даа, боолавадым-даа. Харын чурук тырттырар фотоаппарат турган болза деп бодап, көрүп турдум ийин» – диген. Чөгенчииңни але деп, чемелээрге, ону ужуруп алгаш, хаван чадаг кижи канчаар мен деп каан.

Шынап-ла, ол үеде аай-дедир чоруп турар машина-балгат бар эвес. Эът-кежи үрелип, чыдып, баксыраарының орнунга дегбээни, боолавааны эки болган-дыр деп, сөөлүнде Биченей эжи чугаалап олурган дижир. Биченей Суваң дээрге чогаалчы Шаңгыр-оолдуң акызы, кидис идик кылыр цехтиң ат-алдарлыг мастери-дир.

Ол үеде алгы-кеш заводу улуг-биче кидис идиктер, бродни идиктер бүдүрүп үндүрүп турда, ат-сураа үнүп, ажылчыннары шаңнал-макталдыг эки-ле ажылдап турдулар ийин. Бүгү Тывага алдаржып турган ат-алдарлыг ажылчыннарлыг дааранылга фабриказы биле алгы заводунуң дүшкени харааданчыг.

Артаа МААДЫР-ООЛ.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №41 2024 чылдың июнь 5