Кымдан эргим Крым-дыр ол, Россия-дыр!

Чалгыгларга чүс-чүс айны көрүнчүктей,
Шаа төнген Кара далай тынып чыдыр,
А ол шынга дээр безин маргышпады,
Азы меңээ ынчаар көстүр болган ол бе?
Дамыр-ханда тудуш черни үзе тыртпас,
Талаар болгай, аңгыландыр чарып болбас,
Хары тукка крестер-даа баглаттынмас,
Канчаарга-даа менээ чорук кажар оп-тур.
Чеже катап дайыннары өөскүвээн дээр,
Черле чонум дүжүп бербейн тиилеп чорду,
Чүү-даа чүве болуп турза, чүгле кады,
Чүгле ыдык мөңге чурт ол Россия-дыр!
Кылыр болза, нүүрнү сагыыр, шилилге чок,
Крым дээрге Россия-дыр, өске сөс чок,
Кыйгы-чугаа шуптузунда чүгле орус,
Кымдан эргим Крым-дыр ол, Россия-дыр!
Сиңген утка-шынар безин эргим аттар –
Симферополь, Ялта, Керчь, Севастополь!
(В. Цыганованың шүлүүн Розалия Монгуш очулдурган).

А. Пушкин, В. Брюсов, Л.Огурцова, И.Бунин дээш өске-даа алдар-аттыг чогаалчылар Крым дугайында чараш шүлүктерни бижип чораан дээрге-ле Крым чартык ортулуктуң чаражының херечизи-дир. Барган-на кижи магадап чанар, кайгамчык чараш оранның бирээзи Крым чартык ортулуу болуп турар.

960 чылдарда хазарлар деп түрк дылдыг көшкүн амыдыралдыг чон Крым чартык ортулуун эжелеп алыр дээш, славяннар-биле тулушкаш, чылча шаптырган. 1443 чылда Крым чартык ортулукту татарлар эжелеп чурттай берген. 300 чылдар дургузунда Крымның чону турк чоннуң дарлалының адаанга чурттап чораан. 1768–1774 чылдарда турк чоннуң дарлалындан крымчыларны Русь хостаан. Төөгүзүнден алырга, дайын-чаа черле үзүлбес ортулук чораан.

1921 чылда Совет Социалистиг Автономнуг республика кылдыр Крым тургустунган. 1921 чылдан 1941 чылга чедир Крым чартык ортулуу кончуг дүрген сайзырай берген. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фашистер Крымны эжелеп кирип келирге, 1944 чылдың чазынында совет шериглер ук черни фашистерден хостаан. 1954 чылда Украинаның Россияга каттышкандан бээр 300 чыл оюн демдеглеп турда, ынчангы үениң удуртукчузу Н.С. Хрущевтуң удуртулгазы-биле Крым облазын болгаш Севастопольду Украинага дамчыткан. Оон эгелээш-ле Крымга өскерлиишкиннер бичиилеп болуп эгелээн. Тус черниң чурттакчы чонун украин чон кызагдап чораан. 2013–2014 чылдарда болган үймээнниң түңнелинде, ол черниң чурттакчы чону Россияның составынче кирер дугайында референдумну эрттирген.
2014 чылдың март 18-те Россияның составынче Крым биле Севастопольдуң киргенин бадыткаан документиге Россияның Президентизи Владимир Путин болгаш Крымның Чазак даргазы Сергей Аксенов, парламентизиниң спикери Владимир Константинов, Севастополь хоорайның баштыңы Алексей Чалый ат салган. Россияның төөгүзүнге балалбас исти арттырган шак ол хүннү диңмиттиг байырлап эрттирери чаңчыл болу берген.

/ Айдың ОНДАР.