Чеди-Хөл кожууннуң төвү болур Хову-Аксындан 30–40 км хире черни эрткеш, Ак-Тал сумузунуң Узун-Хову деп черге ажыл-херек аайы-биле сургакчылап четтивис. Ук кожууннуң ылгалып көстүп турар чүүлү – мал-маганның хөйү болду. Орук ара чоруп олурарга, тус черде эрес-кежээ, кызымак чон чурттап чорууру тодаргай көстүп турар. Оларның бирээзи –Меңги Григорьевич Ховалыг.
Меңги Ховалыг школада күш-культура башкызы. Ынчалза-даа тыва кижиниң шаандан тура кылып-ла чораан ажылы мал болганда, ол база бо хүнге дээр өгбелеривистиң ажыл-агыйын уламчылап, арат-фермер ажыл-агыйын туда берген. Бо үеде ооң ажыл-агыйында 300 гектар черде тарып каан тараазының дүжүдүн ажаар ажылдар чоруп турар болду.
Ында-мында чыраалар бөкпейти өзүп турар ховудан дүжүт ажаап алыры амыр эвес айтырыг. Ындыг улуг ховуда үнген чырааны дазылы-биле тура тыртып, арыглааш, Узун-Ховуга тараа тарып болур кылдыр эрес-кежээ фермер чаагайжыдып алган. Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы шак мындыг кызымаккай, идепкейжи кижилерни деткип турары өөрүнчүг. Меңги Ховалыг 2020 чылда “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” программа-биле боттанып турар “Культура-техниктиг ажылдар” төлевилелинге киришкеш, ажыглал чок чыткан ховуну диригжиткени дээш, деткимче акшаны алган.
Культура-техниктиг ажылдар дээрге ажыглал чок чыткан черни көдээ ажыл-агыйга ажыглаары-биле, хөрзүннү экижидери-биле, черни ыяш-даш, төжектерден арыглап, тарылга ажылдарын чорударынга белеткээри болуп турар. Шак ындыг ажылдарны Меңги Ховалыгның ажыл-агыйының чорутканы ол. Келир чылын бо-ла төлевилелге киржир эргени чаалап алыры-биле Чаа-Хөл болгаш Бии-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агыйжылары мөөрей хевиринге шилилгени эрткен.
Ук төлевилелден алган акша-хөреңги-биле ховуга ажылдаарынга эргежок чугула техника аймаан садып алганын Меңги Григорьевич дыңнатты. Ол дээрге 3 трактор болгаш комбайн. Чер ажылы дээрге чаңгыс кижиниң кылыр ажылы эвес – ажыл-ишчи коллектив херек апаар. Меңги Ховалыг бодунуң улуг ажыл-агыйынга дузалажып, үлүүн кииргеннерге акша-шалың төлевирин база төлеп берип турган. Амгы үеде оларның ажыл төлевирин тараа-биле санажып турарын фермер ажыл-агыйының баштыңы тайылбырлады. Бо хүннерде, хар чагбаанда, тараа ажаалдазын дүрген доозуптары-биле, 2 дугаар комбайнны база хөлезилеп алган шудургу ажылдап турарлар. Комбайнның хөлезини кылдыр 3 бункер дүжүттү алган болза, 1 кезиин комбайн ээзинге бээр кылдыр дугурушкан.
Меңги Ховалыгның командазы Узун-Ховуда ийи дугаар чыл тарааны тарып турар.
“Баштайгы чылын маңаа тараа тарыырывыска шоолуг эвес болган. Чамдыызы чедир бышпаан, баштары ногаан хевээр болган. Ону ногаан хевээр кылдыр база дүргектеп алган бис. Ындыг-даа болза дараазында дүжүт оон эки болур деп идегел-биле бо чылын база тарыдывыс. Бо чайын республиканың девискээринге каңдаашкынныг чай эрткен-даа болза, дүжүдүвүс эрткен чылга көөрде канчаарга-даа шыырак-тыр. Чүге дээрге өске кожууннарга бодаарга, маңаа чаашкын доктаамал чаап турган. Ол ышкаш кожуунувустуң хөрзүнүнүң кара болганы база улуг рольду ойнаан. Дүжүдүвүс 90 тонна чедип тур. Ам-даа кылыр ажыл бар. Ниитизи-биле ажыл адакталып турар” – деп, ол медегледи.
Ук ховуда суггат каналы база бар дээрзин Меңги Григорьевич чугаалады. Ону ажылдадырда чер паспортун кылдыртыры чугула. Удавас чер паспортун кылдыргаш, суггат каналын база ажылдадырын ол планнап турар. Ынчан тараа тарыыр ажылы улам хөгжүп-сайзыраары чугаажок.
Ниитизи-биле кожуунда тараа тарып чоруурлар хөй. Тараа ажаалдазын олар ооң мурнунда-ла доозупкан. Оларның аразында эң-не улуг шөлдүг тарыкчы Меңги Ховалыг болуп турар.
Тараа шөлүн херимневээни тараачынга-даа, малчыннарга-даа шаптараазынны тургузуп турар. Ынчангаш мал таптай баспас кылдыр херимнеп алыр сорулганы ол мурнунда салган. Шөлдү оон-даа улгаттырып болур арга бар. Ынчалза-даа эвээш санныг техника күш четпейн баргылаар дээрзин ол чугаалады. Ажылды оон-даа ыңай хөгжүдери-биле, чер чымчадыр, тараа үрезини чажар техникаларны болгаш күчү-күжү улуг тракторну садып алырын планнап турар. Ам ажыглап турары чер чымчадыр техниказы үе-дүптүң техниказы болгаш, ажылдаар шинээ төнүп, эргижиреп турар. Меңги Ховалыг тарылга ажылын ам-даа уламчылап, калбартыр сорулганы мурнунда салган.
Күзел болгаш чүткүл бар-ла болза, күрүнеден кандыг-даа дузаны чедирип турар. Кол-ла чүве – бодунуң күзелин тодараткаш, тааржыр төлевилел, деткимче бар бе дээрзин айтырттынып, дилеп тывар. "Кыры шимчээрге, хырны тодар" деп үлегер домакты шак мындыг кежээ-шалып чаңгыс чер чурттугларывыс бадыткап турары бо.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.