КЫМ-ДАА, ЧҮҮ-ДАА УТТУНДУРБААН
Барык 10 чыл (1979–1989 чч.) болган афган дайынындан 14 муң ажыг совет солдаттар болгаш офицерлер ээп келбейн барган. Тывадан 12 солдат хып дээн чалыы назынында хары черге бажын салган. Оларның бирээзи Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен чурттуг Кошкар-оол Иргит.
1984 чыл. Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүренге ынчан самолет хамаанчок, өске черлерден машиналар кээри безин ховар үе турган. Ол чылдың кышкы хүннериниң бирээзинде суурнуң үстүнде хавак кырында Агылыг-Ой деп черге, Ан-2 деп самолет ужуп келген. Суурнуң улуг-биче бүгү чону ынаар шуужуп-ла каан...
Самолет хонупканда, оон дүжүп эгелезе-ле, шериглер болган. Ол үеде Тываның эң-не кыдыг-кызыгаарында суур-биле харылзаштырып турган чаңгыс-ла чер – почтада салган рация. Билдингир ол хүн сумунуң даргаларынга баш удур самолет тускай чүък эккээр дугайында рация дамчыштыр дыңнадып каан турган боор, ооң чанынче улус чагдатпайн, ылаңгыя бичии өөреникчилерни кончуп тургаш, тарадыр ойладып турар чүве. Сонуургак каш кижи клуб чанында хая кырынга кушкаштар ышкаш олургулапкаш, ырактан көөрүвүске, солдаттар камныы кончуг бир-ле чүве дүжүрүп турган...
Ийи хире шак эрткенде, бажыңга ачам чедип келгеш: “Ол самолет-биле шериглер күжүр дуңмавыс Кошкар-оолдуң мөчүзүн эккеп чорааны ол чүве-дир. Цинк хааржакты так-ла каңнап каан. Ону ажытпайн ол хевээр ажааңар деп, шериглер чугаалап турар чорду. Ындыг-даа болза, оглун чидирген ада кижиге кым кортпайн удурланыр боор. Ойду ирем бодунуң бижээ-биле ажыдыпты... Өршээ, хайыракан! Көрбээн чүвем көрдүм. Ат-ла болган коргунчуг чүве-дир. Хайыраан чаш оолду ынчаар хилинчектеп каар, чүү кончуг араатанзыг амытаннар чурттап чоруур чер боор, ол Афган чери деп каргыштыг чери! Хөөкүй Ойду ирем-даа кара чаңгыс оглун чидиргенинге хомудаанындан кажан-даа үндүрүп көрбээн кышкызын үндүрүп, ыы-сыызын төп турда, кадыг кижи безин шыдашпайн баар чүве-дир. Кончуг-даа эрниң эрези, мөге-шыырак дуңмавысты душманнар дыка-ла хилинчектээн-дир. Шериг хүлээлгезин эрес-дидим күүсеткеш, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган Тываның база бир ховар оглун сөөлгү оруунче үдээрде некрологун номчуур даалга алдым” – деп, авамга бүдүү сымыранып турда, кулак ужу-биле дыңнаан мен.
Ол хүн маадырның мөчүзүн хүлээп ап турган даргаларның бирээзи Мөңгүн-Тайга райком партиязының пропаганда килдизиниң инспектору Курбу Донгак мынчаар сактып чугаалаар кижи: “Тываның шериг комиссариадындан ол коргунчуг медээни бир дугаарында райком партияның бирги секретары Шагдыр-оол Норбу-Самбуевичиге дамчыткан. Ол дарга мени келдирип алгаш, маадырлыы-биле чок болган солдаттың ада-иезин таптыг белеткеп, медээни эп-чөп чедирер сен дээш машиназын бергеш, чорудупкан. Мөген-Бүренге чедип келгеш, солдаттың ада-иезиниң бажыңынче чагдап чадап шаг болган мен. Улус эдертип алыр-дыр дээрге, ындыг медээ дыңнадыры эң-не берге боор чүве дишкеш, диттигер кижи чок болур чораан. Ам канчаар, өске улус эвес, бодумнуң-на даайым, күүйүм Ойду, Анаёкка баарда, өөм иштин эдертип алгаш, кирдивис. Чугаалап чадап пат болган мен. Ам канчаар, самолет-биле оглунуң мөчүзүн эккээрге, оон-даа берге болур деп билгеш, чугаалаан мен. Аа богда! Ынчан ыы-сыы дээрге ана халап чүве боор.
Кажан самолет хонар дей бээрге, суурнуң даргалары, дөргүл-төрелдерден чүгле эр улус чыглып алгаш, барып уткудувус. Күүйүм бажыңынга артып каарга, Ойду даайым боду уткуп четкен. Маадыр оглувустуң мөчүзүн төрээн черинге чедирип берген шериглер ужуп чоруптарга, ам көөрүвүске, хааржак ийи каът болган. Цинк хааржактың кырындан ыяш-биле база шып каан боор чораан. Шериглерниң командири ону ажытпайн, ол хевээр ажаар дээн. Кошкар-оолдуң ачазы аңаа шуут удурлангаш, бодунуң-на соп алган бижээ-биле ажыдыпкан.
Оглун танып каан... Тоң берге минуталарны ынчан шыдажып эрттивис.
Шериг чоруур мурнунда Кошкар-оол кожууннуң аныяктарының аразынга хүрешке шүглүп кааш чорупкан кижи болгай. Чурттуң ол хире ховар оглу чалыы назынында өске чоннуң чурттунга бажын салып, маадырлыы-биле чок болурга, харааданчыы кончуг чораан. Бүдүн кожуунга ынчан кажыыдалды чарлаан чүве”.
Каш хонук кажыыдалдың ол коргунчуг медээзи бичии суурнуң бүдүн төрел-дөргүл аймак чонун хөме ала бээрге, улуг-биче кижилерниң кылык-килеңи, ыы-сыызы үзүлбейн турган.
ЧҮГЕ 19?
Кошкар-оол Ойдуевич Иргит 1965 чылда декабрьның 19-та бөдүүн колхозчу өг-бүлеге төрүттүнген. Школага өөренип турганда, шупту талазы-биле дески, спортчу, комсомолчу, бичиилерге үлегерлиг ховар оол турган. Суму, кожуун чергелиг хүрештерге школазының адын черле сыкпас, шыырактар аразынче киир хүрежиптер мөге-шыырак дурт-сынныг, кезээде хүлүмзүрүп чоруур Кошкар-оолду школаның башкылары, өөреникчилери шупту хүндүлээр, аңаа чоргаарланыр чораан.
Ол үеде Моол чурту-биле Мөңгүн-Тайгага кызыгаар айтырыы ындыг-ла нарын эвес, кайы-даа тала эп-найыралдыг чурттап турган. Мөген-Бүрен ортумак школазы биле Бадрал деп моол суурнуң школачылары чазын, күзүн аразында удур-дедир чалажып, турслёттаар чаагай чаңчылын черле үспес. Ийи чурт аразында Шара-Хорагай (моол дылдан очулдурарга сарыг хараган дээр деп улус чугаалажыр чүве – авт.) деп черге маргылдаалап хүнзээш, кежээзинде хүреш эрттирерге, дыка солун турган дижир. Аңаа Кошкар-оол бодундан ийи класс улуг моолдарны чайлыг октап, ырмазын сып турган деп, турслёттааш келген улуг классчылар аажок чоргаарланып чугаалажыр турганын дыка сактыр мен...
Шак ындыг ховар, чонунуң чоргааралы чораан мөге оол черниң черинге хып дээн чалыы үезинде бажын салганынга ам-даа суурнуң чону хараадап чугаалажыр. Ооң чырык адын мөңгежидери-биле суурнуң хавак кырынга ынчан туттунуп турган чаа кудумчузун ооң ады-биле адаан (ам болза суурнуң ийиги каъдында). Ол ышкаш ооң өөренип чораан төрээн школазы Иргит Кошкар-оолдуң адын чоргаар эдилеп арткан.
Школага өөренип турда-ла спортчу чедиишкиннери кожуун чергелиг диңмиреп үнүп келген Кошкар-оолдуң афган черге маадырлыы-биле чок болганынга хараадааш, Тываның улуг чогаалчызы Молдурга Салчак “Солдатка тураскаал” деп шүлүктү бижээн.
СОЛДАТКА ТУРАСКААЛ
Дүүн чаа-ла өөреникчи,
Комсомолчу, оон шериг,
Түмен ол дег өөрү ышкаш
Кошкар-оолдуң намдары бо.
Чаа-ла бир, ийи базым,
Салаа дурту кыска назын...
Кончуг дүмбей, хары даглар,
Дүн-хүн дивес хайгааралдар,
Дүвү далаш дүвүрээзин,
Командирниң даалгалары –
Анаа солдат Кошкар-оолга,
Ам ол бүгү – амыдырал...
...Карак чивеш аразында,
Черден үнүп келгилээн дег,
Чепсегленген дээрбечилер
Хайгыылчыны бүзээлепкен –
Хөй күш удур Кошкар-оол аа,
Хөглүг тулчуп, дидим өлген...
Азырап каан ада-ие
Ажы-төлге эриг баарлыг
Анаёка, Ойдаа ол хүн
Ажыг, кежик деңге келген.
Ындыг төлдү өстүргеннер
Ыглаар, ырлаар эргелиг-даа.
Кыс-даа ошкап четтикпээн оол
Бөгүн Маадыр болу бээр деп
Мөген-Бүрен чурттуглардан
Кым-даа ынчан дүжевээн боор –
Салаа дурту чолдак назын
Салгал дамчыыр –мөңге болган.
Кызыл-Хая школада
Кошкар-оолдуң ады-биле
“Кызыл сылдыс” орден амдан
Кожа чырып, чайнай берген.
Коргуш билбес херектерже,
Кысты, оолду кыйгырбышаан.
Кошкар-оол Иргитти “Кызыл Сылдыс” ордени-биле чок болган соонда шаңнаан. Сөөлүнде, Кошкар-оолдуң салым-чолунда 19 деп санның киржилгелиг деп чүвезин ам-даа улус элдепсинип чугаалажып чоруур. Чүл дээрге, төрүттүнген хүнү — декабрь 19, 19 харлыг тургаш, бодунуң-на төрүттүнген хүнүнде, чок болган.
Бо чылын февраль 15-те Кызылга Афганистандан эң сөөлгү совет шериглерни үндүргенден бээр 35 чыл болган оюнга тураскааткан хемчеглер эрткилээн. Байырлыг кезээ Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга болган. Ол хүн театрның фойезинге Афганистандан эглип келбээн 12 маадырның хөрек чуруктарын эң-не көскү черинге делгээн. Аразында Иргит Кошкар-оолдуң чуруу.
Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №13 2024 чылдың февраль 21