Баштайгы өл хар чагган түңнелинде оруктар тайгыр апарып, орук шимчээшкининиң киржикчилеринге айыылды тургузуп турар. Чагган хар хүндүс эрээш, дүне дошталган соонда, кырындан база катап чаап каапканындан дошталган орук белен эскертинмес. Шак ындыг орукка автомобиль башкарары кончуг айыылдыг. Ынчангаш чолаачыларга-даа, чадаг-даа кижилерге кичээнгейлиг болуру чугула. Чугула херек эвес болза, агаар-бойдустуң кышкы үеже шилчип турар шак ындыг айыылдыг үезинде узун орук чоруурун чылдырганы дээре.
Р-257 автоорукта харны кидин түлүк аштап-арыглап турар. Ында хөй хүлээлгелиг дөрт орук машиназы, ийи трактор болгаш ол-ла хире автогрейдерлер хаара туттунган. Элезинни хол-биле база чажып турар. Хөй хүлээлгелиг тускай техника чылдың янзы-бүрү үезинге дүүшкен байдалдар аайы-биле орук аштаар янзы-бүрү ажылдарны кылып шыдаар аргалыг.
“Ол машина харны мурнунда тускай кезээ-биле чайлады итпишаан, элезинни чажып турар. Кажан орук дошталы бээрге, аштаар ортумак херексели база бар. Хүннүң-не шак мынчаар ажылдап турар бис” – деп, “Восток” КХН-ниң бригадири Буян Бырыннай чугаалаан.
Кышкы үеде айыыл чок чорукту болдурбазы-биле дугуйларны үе-шаанда солууру чолаачыларның албан күүседир ужурлуг харыысалгазы-дыр. Шак бо негелдени күүседири орук озал-ондаандан чайлап, бодунуң-даа, өскелерниң-даа амы-тынын болгаш кадыкшылын камгалап алыры-дыр. Машинаның кышка белеткели болгаш чолаачының серемчилелдиг болуру кончуг чугула. Ол ышкаш хөлүн эрттир шаппайн, хоойлу ёзугаар доктааттынган хемчээлге далашпайн чоруп олурар болза эки. Чадаг кижиге деңнээрге, машиналыг кижи чедер черинге дөмей-ле үр болбайн чеде бээр болгай. Ылаңгыя орук тайгыр үеде кижи бүрүзү бойдустуң байдалын медереп билири чугула. Бир кижи машинага чоруп олургаш, озалдай-даа бээр болза, оруктуң байдалын бодап, далаштырган ажыы чок. Чолаачылар чылдың бо берге үезинде орук шимчээшкининиң дүрүмнерин сагыырынга онза кичээнгейлиг болуру чугула. Ол ышкаш хенертен тормозтаарындан ойталаар, дистанцияны болгаш кыдыкы хемчээлди, ылаңгыя көвүрүглер, белдирлер, светофор объектилери болгаш чадаг кижилер эртер черлерже чоокшулап олургаш, чогуур дүрүмнерни сагыыр.
Орук ажылдакчылары республиканың оруктарынга айыыл чок чорукту хандырар дээш, бүгү күжүн үндүрүп ажылдап турарлар.
"Бис автооруктуң 542-ден 1116 км-ге чедир харыылап турар бис. Бо участокта 70 ажыг тускай машина бар. 45000 куб метрден хөй дожаңга ажыглаар материал болгаш 1300 тонна дус бар. Ол материалды орук кырын арыглаарынга ажыглап турар бис. Оруктарның байдалын хайгаарап турар орук ажылдакчыларының машиналары айыылдыг черлерни тодарадып, ажылды чорудуп турар. Айыыл чок болуру-биле машинаңарның дугуйларын кышкы дугуйже солуп алыңар. Амгы байдалга машина белен эвес болза, көңгүс кыска орукка безин айыыл-халапка таваржып болур. Ынчангаш бүзүрелдиг болуру-биле камгаланып алганы дээре" – деп, Тывада “Енисей” орук эргелелиниң директору Владимир Мельников тайылбырлаан.
“Тываавтодор” күрүнениң албан чериниң дыңнадып турары-биле алырга, ноябрь 3-тен 9-ка чедир республиканың девискээринде 372 техника, 329 орукчулар ажылдап турар. Олар 176 катап орукче үнүүшкүннерни кылып, хыналданы чоруткан. Оон аңгыда 16 хүлээникчи организацияны орук ажылдарынче хаара туткан: «Абазада оруктарның септелге-тудуг эргелели», «Ак–Довурактың ОСТЭ», «Строй-Экспресс», «Өвүрнүң ОСТЭ», «Дорожник», «ПК ДСТ», «Оникс», «Сарыг-Септиң ОСТЭ», «ДСУ-17», «ТУВААВТОТРАНС», «СЗ Бастион», «Сая» КХН-нер база хууда сайгарлыкчылар «Юрков», “Сырат”, «Чаш», «Васильев».
Ол үе дургузунда 2542,5 хыналданы чоруткан, 20 км орукту болгаш ооң кыдыгларын кылыр планны тургускан, 7 орук демдектерин салган, 851,25 км оруктарга тайгыр болбас кылдыр 1132 тонна элезинни төккен, 3279,8 км оруктарда болгаш оларның кыдыында чаа чагган харны аштаан, 83 км черде кылын харны, 201 км орукта хадып каапкан черлерни хардан аштап-арыглаан.
Республиканың девискээринде “Чүс”, “Тээли”, “102”, “Чолалыг”, “Көдүрер-Даш”, “Калчан”, “Чолдак-Орук”, “Соңгу чүк”, “Калдак-Хамар” арттарында байдал чогуур деңнелде. “Эйлиг-Хемде” дош көвүрүг ам-даа тургустунмаан.
Агаар-бойдустуң сооп келири, оруктарның тайгыр апаары, оруктарда харны аштаарының чугулазы — амгы үеде орук албаннарының ажылдаар ужурлуг чаңчылчаан байдалдары-дыр. Специалистер оруктарда байдалдарны кичээнгейлиг хайгаарап, аргыжылганы айыыл чок болдурары-биле дүрген дуза чедирер албан черлери-биле кады ажылдап турар.
Узун орук чорууру ындыг-ла кончуг чугула эвес болза, ону соңгаарлатканы дээре. Бир эвес аргажок болдунмас, албан чоруур ужурга таварышса, чолаачы кижи машинаның техниктиг байдалын хынап алгаш, орукка чогуур ужурлуг дүргенин болгаш бүгү-ле айыыл чок болурунуң дүрүмнерин сагып чорааш, чоруур апаар. Амгы үеде орук албан черлери ажылын күштелдирген.
"Бисте орукта чоруур кижилерге соок үеде дузалаптар эргежок чугула чүүлдер-биле дериттинген патруль машиналары бар. Ында чылыг хептер, кидис идиктер, янзы-бүрү кывар-чаар материал, чоорган болгаш изиг шай бар. Бистиң ажылдакчыларывыс орук ара берге байдалга таварышкан улуска дузаны чедирип, херек черге чычаанын сөөртүп азы септежип, чугула херек херекселдер-биле дузалажып болур" — деп, Тывада “Енисей” орук эргелелиниң директору Владимир Мельников тайылбырлаан.
“Кышкы орук айыылдыг. Ынчангаш машина мунуп чорааш, оваарымчалыг болурунче чаңгыс чер чурттугларымны кыйгырып тур мен. Эргежок чугула эвес болза, узун орук чорбайн көрүңер. Хенертен тормозтаарын, удурланышкак орукче киргеш, баарында машинаны оюп эрте бээрин болдурбаңар. Автомобильдиң чогуур дүргенин болгаш өске машиналар-биле араңарда чогуур хемчээлди сагып чоруңар” – деп, Тываның Баштыңы чаңгыс чер чурттугларынга сагындырган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның айтыышкыны-биле, Республиканың Орук-транспорт комплекизиниң яамызы оруктарда байдалды доктаамал хайгаарап турар. Тывада регионалдыг болгаш федералдыг оруктарда 130 хире тускай техника болгаш 120 хире кижи хаара туттунган.
«Харның хөй кезии Кызыл хоорайның чоок-кавы девискээринде, Кызыл – Эрзин оруунда, Кызыл — Сарыг-Сеп талазында, арттар кырында болгаш Тожу кожуунда. Чамдык черлерде берге оруктар бар. Ында орук ажылдакчылары шалыпкыны-биле харны аштап-арыглап, элезинни чажып турар. Байдал берге, ынчалза-даа чолаачыларның боттарындан база дыка хөй чүүлдер хамааржыр: агаар-бойдустуң байдалынга дүүштүр оруктарга далашпайн оваарымчалыг чорууру чугула. Балгазын талазында база берге оруктар бар. Чамдык оруктарда ажылчыннарның болгаш техниканың санын көвүдедип турар бис, а оон-даа берге черлерде өске албан черлери база дузалажып турар» — деп, Тываның орук-транспорт комплекизиниң сайыды Шораан Чыргал-оол чугаалаан.
Орукта чоруп турар кижи бүрүзүнүң харыысалгазы кончуг чугула. Орук албан черлери кандыг-даа хемчеглерни кылыр болза, чолаачыларның боттарының идепкейлиг киржилгези чокта айыыл чок чорукту долузу-биле хандырары болдунмас. Орукка частырыг өршээл чок дээрзин утпазы чугула.
Дүрген дуза херек байдалдарда оруктарда ажылдап турар орук албанының дежурныйы-биле азы "Тываавтодор" күрүне албан чери-биле дараазында телефон дугаарларын дамчыштыр харылзажып болур: 8(39422) 3-22-62, 8-929-358-09-11, Р-257 трассада 8-923-355-09-73 (дүн-хүн чокка ажылдап турар). Дүрген дуза чедирер албанның телефон дугаары – 112.
Чыжыргана СААЯ.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13