Эрткен чылын март 6-да Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке онза байдал болган соонда, часты, чайны өттүр чаартыр, септээр ажылдарны чорудуп келген. Ында ажылдап турар специалистерниң чугаалап турары-биле алырга, котельная шаптараазын чокка ажылдап турар. Хоорайның чурттакчы чонундан хомудалдар база чок. Тываның Чазаа дараазында чылын Шагаан-Арыгга турар ужурлуг чаа котельнаяның төлевилели-биле ажылдап турар. Ук тудугну РФ-тиң Президентизи Владимир Путин база деткээн.
“Бо чылгы кыш чылыг эртип турар. Бир эвес даштын агаарның температуразы элээн чавызап, соой бээр болза, котёлдарда температураны көдүрер апаар бис. Ында көргүзүглерни шак санында-ла хайгаарап көрүп турар бис”– деп, Шагаан-Арыгда котельнаяның диспетчери Анатолий Быков чугаалаан.
Ол щиттер чанында датчиктерни журнал тудуп алгаш, демдеглеп кылаштаар. Ында даштын болгаш хоорайже чоруп турар чылыгның температуразы, котёлдарда агаар базыышкынының дугайында шупту демдеглеттинген.
Хоорайже чоруп турар сугнуң температуразы 83 градус. ЧЭТ-те ажылдап турар 4 котёлду одаарынга бир хонук дургузунда 150 хире тонна хөмүр кирер. Кажан даштын агаарның температуразы чавызаарга, хөмүрнүң чарыгдалы улам көвүдээр. Журналда таблицаларны, графиктерни көргеш, даштыгаа казыыр 40 градус чедир соой бээрге, хөмүр чарыгдалы хонукта 170 тонна чеде бээрин Анатолий Баранов демдеглээн.
Ол Шагаан-Арыгның котельнаязында 20 ажыг чыл ажылдап турар. Ол үе дургузунда кандыг чылдар эртпээн дээрил. Ынчалза-даа хоочун диспетчерге эрткен чылгы болуушкун бүгү назынында уттундурбас кылдыр арткан.
“Мен ынчан ээлчээм хүлээткеш, чедип келген турган мен. Бажыңга кээримге, мени дораан-на дедир кыйгырты берген. Шупту чыглып келген болду. Котельнаяны чылдып, катап база ажылдадырын оралдажып эгелээн бис” – деп, диспетчер сактып чугаалаан.
Март 6-да болган частыышкынның күжү бүдүн Шагаан-Арыгга диңмирей берген. Аңаа турган ажылдакчылар кемдээн. Оларның аразында аар кемдээшкин алганнар база бар. Когараан кижилерни Кызылдың эмнелгелеринче апарган, чамдыызын Саян артынче база чоруткан.
“Бир-ле анаа эвес шимээн үнген чүве. Котельнаяда авария болган дугайында медээлер мессенджерлерге чоруп эгелээн. Эге дээрезинде частыышкын болган-на дижип турар, чогум чүү болганын билбейн турдувус. Баштай изиг суг чиде берген, ооң соонда батарейлер сооп эгелээн” – деп, Римма Монгуш сактып чугаалаан. Ол Шагаан-Арыгның хөй аал чурттаар бажыңнарының бирээзинде элээди оглу-биле кады чурттап турар.
Котельнаяның хоолайындан ыш үнмейн барган деп-ле хөлзээшкин чоруп турганын чурттакчы чон сактыр. Албан ёзугаар медээлер-биле алырга, Шагаан-Арыгга ынчангы авария болган соонда 4 муң хире чурттакчы чылыг чок арткан. Ол дээрге чурттакчы чоннуң үштүң бир кезии-дир. 62 хөй аал чурттаар болгаш 200 ажыг чер бажыңнарже чылыг дамчыдылгазы соксай берген.
“Баштайгы хүнде батарейлер чылыг хевээр турган. Дараазында хүннүң эртенинде соой берген” – деп, Надежда Карчевская сактып чугаалаан.
Чылыг дамчыдылгазы чок арткан хоорайның чурттакчы чонун дүргени-биле түр үеде чурттаар чылыг черже көжүрген. Аңаа кижилер удуп, дыштанып, изиг чем-биле чемненир аргалыг болган. Шагаан-Арыгның назы-хары улгады берген чурттакчызы ынаар баарындан ойталап каапкан.
“Мен бодум эмчи кижи болгаш, доңмас, аарывас дээш чүнү кылырын билир мен. Чылдыр херекселдерни бажыңнарынга артып каар улуска шуптузунга үлеп турган. Мен база алгаш, бажың иштинге үргүлчү ооң-биле чурттап турдум. Залга аргыттынарда, удуурда, орунум чанынга салып алыр турдум. Волонтёрлар база үргүлчү кээп, кадык байдалымны айтырып турду”– деп, Надежда Карчевская чугаалаан.
Кышкы одалга үезинге белеткенип тургаш, электри четкилериниң дериг-херекселин солааш, үүрмектээр чаа херекселди, насосту, чылыг дамчыдар конвейерни салган. 2 котёл капитал септелгени эрткен. Частыышкын үезинде үрелген ханаларны база кылган.
“Чурттакчылардан хомудалдар ында-хаая кээр-даа болза, бажыңнар иштинде үрелиишкиннер болур. Бистиң ажылдакчыларывыс баргаш, кылып берип турар. Котельная ажылы чогуур байдалда. Хөмүрүвүс база чедер. Амгы үеде 2 муң тонна бар. Ол 11 хонукка чедер. Хөмүрнү уургайдан доктаамал эккеп турар. Кышты эки эртиптеринге бүзүрел бар”– деп, Шагаан-Арыгның ЧЭК-4-түң участок даргазы Чойган Хомушку дыңнаткан.
“Амгы үеде одап турары таарымчалыг, бажың ишти чылыг. Бажың иштин агаарладып, кезек када соңгаларым безин ажыдып турар мен. Ол ылаңгыя удуур мурнунда кадыкшылга кончуг ажыктыг. Кышкы үеде арыг агаар херек”– деп, Надежда Карчевская демдеглээн.
Амгы үеде регионнуң Чазаа федералдыг төп-биле доктаамал харылзажып, Шагаан-Арыгның чаа котельнаязының төлевилели-биле ажылдап турар. Акшаландырыышкын тып алыры-биле, ук адырны харыылап турар яамының удуртукчулары-биле ужуражылгаларны эрттирген. Россияның Президентизи Владимир Путин котельнаяның тудуун деткээн. Ооң төлевилелин тургузуп турар. Бо чылын чаа объектини тудуп эгелээш, дараазында чылын доозар сорулганы салган.
Чыжыргана СААЯ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16