Кызыгааржы — ыдык хүлээлге

МАЙ 28 — КЫЗЫГААРЖЫЛАР ХҮНҮ
Россияга чылдың-на май 28-те кызыгаарда ыдыктыг хүлээлгезин күүседип турар кызыгааржылардан эгелээш, оон халашкан шериг албанныглар бо байырлалды албан демдеглеп турар.

Амен өске эш-өөрүм-биле ыраккы Приморьеде сураглыг чекист Менжинский аттыг кызыгаар отрядының бир заставазынга шериг хүлээлгемни эрттирдим. Ынчангаш бо байырлал таварыштыр кыска сактыышкынымны бижип көрейн.

Өйлеп-өйлеп солдат чораан кызыгааржы альбомумну ажып, ында кады шериг эрттирген эш-өөрүмнүң чуруктарын, заставамның ниити хевирин, хайгаарап турган девискээривистиң бойдус чурумалын, Уссури хемде ынчангы совет-кыдат кызыгааржы катерлерни, хемниң ортулуктарын, кызыгааржыларның ынак өңнүктери чүгүрүк аъттарывыстың, исчи ыттарывыстың чуруктарын бо-ла көрүксей бээр мен.

Чурттуң сөөлгү метр черинге чедир кылаштаар эргени кижи бүрүзүнге бербээн-не болгай, ындыг эрге меңээ таварышканын кажан-даа утпас мен.

1969 чылдың март айда Уссури хемниң Даманск ортулукка кыдат үймээнчилерге удур тулушкан маадырларның турган кезээ чүве. Оон бээр 55 чыл эртип тур. Оларның эртип чораан кокпа оруктарын базып, чуртувустуң адыш ишти чери дээш, ону карак огу дег хайгаараары-биле 1973–1975 чылдарда өске эш-өөрүм-биле шериг хүлээлгевисти күүседип барганывыс ол. Шеригже чаа келдирткен бисти баштай үш ай ажыг өөреткен. Улуг шылгалда эрткеш, кызыгааржы заставага баар мындыг чүве чораан. Ол өөредилге үезинде идик-хевин дүрген уштуп-кедеринден эгелээш, кызыгаар дүрүмнерин, делегей байдалын, күш-дамыр сайзыралы, хамааты камгалал, автомат адарындан бээр шеригниң чепсек техниказынга чедир чүнү өөретпээн дээрил. Ол ышкаш автоматты часкаш, дүрген дедир эптээри, противогаз кедери, ырак черге маңнаары, көстүп келген караларны часпайн адары дээш ол-ла бүгүге каш секундалар негеттинерин утпаза чогуур.

Эртен турарындан эгелээш кежээ удуурунга чедир шак, минута санай каяа, чүнү кылырын бижээш, ханада азып каан боор. Аңаа өөренип чаңчыгары эгезинде берге-ле чораан. Ол дээрге шериг-дир.
Застава дээрге күрүне кызыгаарының кандыг-бир девискээрин камгалап хайгаараар чепсектиг кезек болур. Ооң сорулгазы кончуг нарын болгаш хөй талалыг.

Застававыс тайга эдээ черге Черная речка деп хемчигештиң Уссури хемче киир аккан белдир чоогунга эриктен 100 метр черге турган. Уссури хемниң ийи эрии ийи аңгы күрүне болуп аңгыланып чыдар. Дүшкен ССРЭ амгы Россия болгаш Кыдат. Хемниң үштүң ийи кезии биске хамааржыр. Агымы оожум, хемчээли улуг хем. Балык-биле байлак. Уссури хемниң унунда хөй ортулуктар бар. Хемниң эриин дургаар холушкак үнген ыяштар, арга-арыг, бедигээштер, ынчалдыр Уссури тайгазы чаптылып чоруткан. Ында үнген черлик үнүштер: грек тоорук, кыдат лимон, черлик виноград, пөш тооруу, кат-мөөгү-биле байлак оран. Черлик дириг амытаннары: адыг, зубр, чараа-чечен, черлик хаваннар, ыт хевирлиг енот, элик, хүлбүс дээш өске-даа дириг амытаннар кижи-биле каржып чоруп турар боор чораан. Зоопарк ораны деп болур. Кызыгаар чоогунга аңнаары хоруглуг.

Застававыска шериг техниказы четчир турган: Б.М.П, күчүлүг ГАЗ-66-лар, улуг прожекторлуг ЗИЛ машина, дүнеки бичии тураннар дээш кандыызын чок дээрил.

Биске ынчан он ийи аът, ийи инек, алды хаван, чеди исчи ыт турган. Заставаның бир эмдик малын мунар кылдыр өөреткен ийик мен. Ногаа тарыыр огородувус база бар. Поварлар школазын алды ай өөренип алган ийи повар солдат эштеривис дүне, хүндүс солчуп, чай чок ажылдап турганнар.

Казармага кирип кээрге, амданныг чемниң чаагай чыды думчукка хап кээр чүве-ле болгай. “Застава бистиң төрээн бажыңывыс» дижир бис. Кежээлерде чырыкты дизель күжү-биле кыпсып алыр.

Дүнеки үеде кызыгаар чоогунда, эң ылаңгыя хем эриинге, көзүлдүр от шакпас, таакпы көзү кызаңнатпас, фонарь чырытпас, канчап билир, хем кежилдир боолапса, айыыл болур.

Чайгы үеде Уссури хемге ийи таланың кызыгааржы катерлери, чүък сөөртүр баржалар хемни өрү-куду чоруп турар.

Бир-ле дүнеки хайгыылче орус эжим Плешков-биле хем эриинде кокпа оруктап дүнеки ыржымны дыңнаалап каап чоруп олур бис. Ыдывыс база бар. Хемниң көзүлбес шенектелген ээр черинде ынаар мотор даажы дыңналы-дыр. Караңгыны ажыглап, элээн чоокшулап чеде бердивис. Көөрүвүске, 01 дугаарлыг чүък сөөрткен кыдат баржа болду. Суг ортузунда доктаап турупкан бистиң таланың эрик девискээрин баржаның прожектору-биле чырыда бердилер.

Харылзаа херекселиниң дузазы-биле ол-ла бүгүнү база кайда турарывысты заставаже кыдат баржаның хөделиишкинин дораан дыңнаттывыс. Бистиң кырывыс-биле ийи удаа чырыдып эртти. А бис эрик кыдыы шырыш аразында чырык кээрге-ле, ыдывыстың караан дуглай тутпушаан, чыда дүжүп, автоматтарывысты дыңзыдыр тудуп каап, хайгааралды күштелдирип, застава-биле харылзааны үспээн бис. Дүвүрээзин бөлүү бисче углай үнүпкенин дыңнаттылар, 5 минута болгаш-ла, застава-биле харылзажыр даалганы алдывыс. Элээн болганда, баржа кырында кижилер (кыдат дыл кырында билдинмес чугаалар) чугаалашкан. Олар кандыг-ла-бир сезикти апкан хире. Оон баржаның моторунуң даажы улгатпышаан чырыдарын соксаткаш, хемни куду бадыпкан. Ол бүгүнү база заставаже дыңнаттывыс. Өске чурттуң девискээрин чырыдары хоруглуг турбуже, бо таварылгада, кызыгаар чурумун каржызы-биле хажытканын демдеглээн.
Кайы хамаанчок өске чурттуң девискээринче чаңгыс ок-даа кежир адып болбас ужурлуг.

База бир чижек. Сиянский деп ортулуктуң биске хамааржыр кызыгаар демдээн кыдаттар боттарының демдээ-биле солупкан болган. Кыжын чүве, дош кырынга сегиржип алыышкын мыяда болур часкаш соксаанын утпас мен. Орус–кыдат дылда бижип каан кызыгаар чурумунуң дугайында лозуңнар-ла күштүг болган боор. Чижээлээрге, “Граница СССР священна и неприкосновенна”, “Прекратить провокацию, иначе мы применяем оружие” дээш оон-даа өске.

Кызыгаар демдээ эгиттинген. Ыт кежи селбегер кышкы бөрттерлиг кыдат кара эрлер-биле удур-дедир кезек көржүп алган турганывысты кайын уттур деп мен. Ол үеде совет–кыдат кызыгаары дүшкүүрлүг турган. Уссури хемге бистиң талада кызыгаар чоогунуң суурунуң чурттакчылары тускай чөпшээрел езугаар балыктаар. Заставага кээп демдегледир. Кызыгааржы отрядывыс төвүнге (Морчасть погран) далай кызыгааржылары база бар. Олар кажан хем дожу ажыттынарга, застава бүрүзүнге “Аист” деп ийи кызыгаар катери турган. Дөрт матрос бис-биле чайлаар чүве. Кызыгааржы Уссури хемде заставаның девискээринге хамааржыр ортулуктарны хайгааравышаан, бисти аай-дедир сөөртүп чоруп турган.

Агаардан хайгаарал вертолёду-даа кээп-ле турар. Кызыгаар кызыгаар-ла болгай. Ону камгалап хайгаараар апаар. Уйгу чок дүннер, хүннерни чежезин ол дээр. Кыштың соогу, чайның изии, агаар-бойдустуң хаттыг, чаъстыг хүннери дивес. Ол эрткен ийи чылда бир кызыгаар үрекчизин туткан болгаш 15 кызыгаар чурумун үрээн таварылгаларны илереткен бис. Аңаа чаңгыс секунда безин үнелиг боорун утпаза чогуур. Чүгле серемчилел херек. Ол заставага 35 солдат турган бис. Оларның аразынга ийи Тывадан аңгыда, алды аңгы нацияның оолдары бар. Эп-найыралдыг, чаңгыс иениң оолдары дег шеригни эрттирген бис. Эжим Сергей Хертек (Шуй) ам бо хүннерде бистиң аравыста чогу хомуданчыг. Ийи чыл шериг хүлээлгем ынчалдыр билдиртпейн эрткен. Оон бээр ам 49 чыл эртип тур.

Кызыгааржылар хүнүн кады демдеглеп чорааным, аңгы-аңгы заставаларга шериг эрттирген эштерим: Алексей Камзаров, Арын-оол Куулар, Семен Чартак-Хуна (Бора-Тайга), Алексей Кошкар-оол (Суг-Аксы), Валерий (Кылан) Монгуш (Алдан-Маадыр) оларның бо хүннерде чогу харааданчыг. Кым-даа, чуу-даа уттундурбаан.

Заставага кады турган эштерим бокска, чиик атлетикага, самбога, штанга көдүреринге, боо адарынга шериг спортунуң тергииннери турду. Олар Барнаул, Красноярск, Кемерово, Норильск, Уфа, Магнитогорск хоорайлардан келген оолдар чүве. Көвей эштерлиг болурга эки. Ынчангаш бистиң улуг Төрээн чуртувустуң ыдыктыг кызыгаары ынаныштыг, бүзүрелдиг холдарга турары күзенчиг.

Юрий ХОВАЛЫГ,
ТР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини.
Сүт-Хөл, Бора-Тайга суур.

“Шын” №37 2024 чылдың май 25