Тывада чурттаар оран-сава өртек-үнезинге хамаарышкан айтырыг сөөлгү чылдарда чидиглензе-чидиглензе, Кызыл хоорай эң-не аар өртектиг бажыңнарлыг хоорайларның санынче кире берген турганын билир бис. Ооң кол чылдагаанын экономиканың бир кол дүрүмү-биле тайылбырлап болур: хереглел саналдан оранчок артып эгелээрге, өртек-үне өзер. Тывага чаа бажыңнар туттунмайн турганындан саттынып турар бажыңнар саны садып алыкчылардан эвээш болганындан айлап, чылдап өртектерниң өзүп келгениниң бир чылдагааны ол. Шак мындыг байдалды ажыглап алгаш, риэлторлар дээн ышкаш садыгжы биле садып алыкчыларның аразында кижилерниң боттарынга артык акша ажылдап алыры-биле өртек-үнени улам өстүрерин кызыдып турганы база бар.
Бо хүннерде найысылал хоорайывыста чаъс соонда мөөгүлер дег ында-мында чаа-чаа бажыңнарның дүргени-биле туттунуп, харын-даа ээн-куруг турган черлерде бүдүн-бүдүн микрорайоннарның өзүп келгенин эскерип болур. Бодум хуумда “кырыкы трасса”-биле халдып эрткен санымда Спутниктен барыын талаже ээн турган девискээрде өңгүр чараш хөй каът бажыңнарның дүргени-биле туттунуп, каракты өөртүп турар апарганын магадаар мен. Оон-даа өске хоорайның ол-бо кезектеринде чаа туттунуп турар бажыңнар хөй.
Шак бо тудугларга хамаарыштыр Тываның Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар А.Брокерт делгереңгей тайылбырны берген:
«Чурттаар оран-сава рыногунга шак бо ажылывыстың эки салдар чедиреринге бүзүреп турар бис – бо чылдың төнчүзүнде база 2023 – 2024 чылдарда хөй санныг чурттаар оран-саваларны ажыглалче киириптер. Тудуг кылыры белен эвес ажыл болгай – анаа-ла бажың тудуп эгелей бербес, чогуур документ-саавырларны кылдырар, төлевилелди кылгаш, чөпшээредир, инженер инфраструктуразын тургузар дээш оон-даа ыңай».
Александр Брокерттиң тайылбырлааны-биле, Кызылда элээн хөй объектилер, элээн каш тудуг черлери ажылдап турар. Чижээ, “Новый город” деп тудугжунуң эрткен 2021 чылда эгелээн Ленин – Титов кудумчузунда улуг бажыңы – бо чылын бир бажыңны ажыглалче киирер ужурлуг. Ол-ла тудугжу Спутник дужунда Полигонная кудумчузунда хөй аал чурттаар 10 бажыңны тудуп турар. Оларның ийизи эргижирээн айыылдыг бажыңнардан чурттакчыларны көжүрер база өскүстерни бажың-биле хандырар программалар езугаар үлеттинер. А арткан квартираларны садып-саарары көрдүнген. Ук бажыңнарның чамдыызын бо чылын ажыглалче киириптер.
Бистиң “Восток” КХН 17 дугаар школа чанында “өзүп” үнүп олурар чаа микрорайонда бажыңнарны тудуп турар. Бо чылдың сентябрь–октябрь айларында 2 бажыңны ажыглалче киирер. Ук бажыңнардан элээн каш квартираны Тываның Чазаа эргижирээн айыылдыг бажыңнардан чурттакчыларны көжүрер база өскүстерни бажың-биле хандырар программалар езугаар садып алган. Ооң-биле кады чурттаар оран-сава рыногунга 100 хире квартираны садып-саарары көрдүнген. Бо хүнде тудугжу ук квартираларны садып-саарып эгелээн.
“Ол микрорайонга бажыңнар аразынга автомашиналар тургузар чер адааның парковказын бо чылын тудар ужурлуг – деп, А. Брокерт дыңнаткан. – Чанында оон аңгыда, ийи 9 каът болгаш ийи 5 каът бажыңнарның тудуу эгелээн. Ниитизи-биле 17 дугаар школа чанынга 40 муң дөрбелчин метр хемчээлдиг чаа микрорайонну “Восток” КХН тудар”.
Спутникте микрорайоннуң тудуунда элээн каш тудугжу организациялар киржип турар: “Суугу” компаниязы, “Өлчей” КХН, “Кызылстрой” КХН. Бистиң боттарывыстың тудугжу организацияларывыс болуп турарын эскерип болур. Оон аңгыда, ында 825 олуттуг школа база туттунуп турар.
“Полигонный” микрорайонга тускай тудугжу “Энергострой” 20 хире бажыңны база тудар, оон аңгыда, “Тиилелгениң 75 чылы” микрорайонга “Бастион” КХН эвээш каът таун-хауз деп оран-саваларны тудары көрдүнген” – деп, А. Брокерт медеглээн.
Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар А. Брокерт “Мөңгүн” микрорайонга 825 олуттуг чаа школаны тудар дээрзин дыңнаткан. Бо хүннерге чедир чер-биле холбашкан нарын айтырыглар шиитпирлеттинген – шак ол девискээрде эрги чурттакчыларындан хөй-ле кызыгаарлаашкыннар артып калган турганы илереттинген. Оон аңгыда, ук девискээрни бок-күзүрүмден аштап-арыглаар талазы-биле улуг ажыл чоруттунган. Бо хүннерде ол кара-кара бажыңнар турган “Шанхайны” кижи таныыр арга чок – делгем, арыг-силиг шөл апарган. Июль айның ортан үезинде чаа микрорайоннуң турар девискээрин долгандыр херимнээш, тудуг ажылдарын эгелээр.
“Бо үстүнде адаанывыс улуг тудуг организацияларындан аңгыда, бичежек тудуг черлери база Кызыл хоорайга чаа чуртталга бажыңнары тудар ажылда үлүг-хуузун киирип турар. Чижээ, боттарының акша-хөреңгизи-биле 80 аал чурттаар бажың тудуп турар “Азимут” КХН азы Ангарск бульварында элээн каш 9 каът бажыңнар тудар төлевилелдиг “Өлчей” КХН” – деп, А. Брокерт демдеглээн. – Бис тудугжулар-биле доктаамал ужуражып-дужуп, кандыг нарын айтырыглар тургустунуп турарын ылавылап, болдунгу дег дузаны көргүзүп, шыңгыы хыналда адаанда тудуп алган турар бис. Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайовичиниң шыңгыы негелдези-биле Тываның Чазаа ук бажыңнарның өртек-үнези аар эвес болур кылдыр ажылды чорудуп турар дээрзин чугулалап айтыксап тур мен. 950 миллион рубльге республикавыстың алганы инвестициялыг бюджет чээлизи чылыг, электри болгаш суг хандырылгазынга ук бажыңнарны кожар айтырыгларның чогумчалыг шиитпирлеттинеринче чарыгдаттынар. Келир чылын Күрүне чөвүлелиниң комиссиязы “Иркутский” микрорайонунче угландырар 350 млн рубльди база чөпшээрээн. Ынчангаш туттунган бажыңнарны чылыг, электри болгаш суг хандырылгазынга кожар айтырыгны мынчалдыр шиитпирлээни ук оран-саваның төнчү өртек-үнезинге эки салдарны чедирер ужурлуг”.
Найысылал Кызыл хоорайывыска чаа-чаа чурттаар оран-савалар туттунуп, чурттакчы чонга таарымчалыг өртектерге саттынып эгелээриниң барымдаалары бар деп болур.
И. Санчат белеткээн.