Бай-Тайганыӊ эрес-кежээ чону Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде кызыл-кошка идепкейлиг киришкен. Оларның бирээзи Бодаган Хертектиң дугайында сонуургадыйн.
Бодаган Аскак-Буура оглу Хертек Бай-Тайга кожууннуӊ Шуй сумузунуӊ Дагаан-Тээли деп черге төрүттүнген. Шуй сумузунга мал болгаш чер ажыл-агыйын кылып чораан. Ылаңгыя чер ажыл-агыйын кончуг эки кылып билир. Шуй сумузундан бодунуӊ оолдары-биле кады эӊ-не бир дугаар хөй аът малды фашистерге удур демисежип турган Кызыл Шеригге берген өг-бүлелерниӊ бирээзи.
Бодаган аалдыӊ баштыңы, шиитпирлиг, бүгү ажыл-агыйныӊ башкарыкчызы, удуртукчузу. Ол онзагай аажы-чаӊы, бай-шыдалы, угаанныы-биле болгаш хөй ажы-төлү-биле хөй чоннуг, ак сеткилдиг, хүндүлээчел, чүгүрүк аъттары-биле алдаржаан болгаш, Чаңгыс-Терек чонунуӊ ат-алдарлыг, хүндүткелдиг кижизи чораан.
Бодаган Хоолай биле Байыр Салчак кырганнар 14 ажы-төлдүӊ ада-иези. 14 дугаар уруу кылдыр үш кыс уругларыныӊ бирээзи Улуг-Серен аарааш чок апаарга, ооң бир уруу Кокпалаар Урбааевнаны азырап алгаш, боттарыныӊ адынче документизин Любовь Бодагановна Хертек кылдыр адап алган.
Ол кырганнарывыс ажы-төлүнүң дузазы, ажыл-агыйга кызымаккай чорааны-биле хөй мал-маганны өстүрүп, дайынга эң хөй чылгыны берип, ат-алдарлыг, чонга хүндүткелдиг чурттап келгеннер.
Ада-чурт дайынынга араттардан белек чыып турар үеде Бодаган Хоолайныӊ ажы-төлү аңгы өг-бүлелиг, ажы-төлдүг, мал-маганныг турган болгаш, оолдары Дилгижектиӊ, Чошкактыӊ, Иргектиң, Даржааныӊ, улуг уруу Серенниң оглу Самданныӊ болгаш Бодаганныӊ фронтуга берген аъттары бир аскыр өөр чылгы хире болган.
«Совет чоннуӊ тиилелгези акы-дуӊмалышкы тыва чоннуӊ база тиилелгези болур»— деп, Тыва Арат Республиканыӊ 20-ги чылында эш Сталинниӊ чугаазын чон эки билир.
1941 чылда чаа тургустунган Бай-Тайга кожууннуӊ партийжи удуртукчулары, аревэ кежигүннери араттар-биле быжыг харылзааны тудуп, Кызыл Шеригге дузаламчы чыырынга ак сеткилдии-биле киржип турганнар. Шуй сумузундан малчын арат Бодаган Хертек 38 дайынчы аътты, 6 шарыны, 36 хойну, 10 литр саржагны болгаш 240 акшаны дузаламчы кылдыр берген. Оларныӊ аразында дайын мурнунда чылдарда чарыштарга эртип турган чүгүрүк аът Хевис-Хүреңниӊ дугайында чон чоокка чедир сактып чугаалажыр. ТАР-ныӊ Биче Хуралыныӊ президиумунуӊ 1944 чылдыӊ сентябрь 26-да чарлыы-биле Бай-Тайга кожууннуӊ Шуй сумузунуӊ малчын арады Бодаганны ТАР-ныӊ Күш-ажыл ордени-биле шаӊнаан. Моон алгаш көөрге, Бодаганнарныӊ салгалдары база алыс угундан-на чер-чуртунуӊ камгалакчылары, чонунуӊ туруштуг оолдары, кыстары, эр соруктуг, ёзулуг дайынчы бүдүштүг ажылчын, аӊчы, малчын улус чораан.
Ол-ла үеде Шуй сумузундан малчын арат Докпак (Чайдак Хомушку башкыныӊ кырган-ачазы) база Доржу Хертек (Бай-Доржу) ТАР-ныӊ Биче хуралыныӊ президиумунуӊ хүндүлел бижиктери-биле шаӊнаткан.
Шуй сумузунуӊ даргазы Саая Хомушку баштаан эӊ идепкейлиг аревэчилер фронтуга белектерни чыып турган. Сереңмаа Байыр-ооловна Хертек фронтуга белек чыыр комиссияныӊ даргазы, сумунуӊ Херээженнер чөвүлелиниң даргазы турган. Ичин-Хорлуу Эрензеновна Хертек, Самыя Дилгижековна Донгак болгаш ѳскелер-даа дүн-хүн чок идепкейлиг ажылдап турганнар.
Оручай Ооржак, Шыжыыр Кара-Донгак, Ак-оол Намзырай болгаш ѳскелер-даа боттарыныӊ шаа-биле белек чыырынга идепкейлиг киржип, патриотчу чоруун көргүскеннер.
Кыска үе дургузунда фронтуже чорудар шилиндек аъттарны-даа белеткээн. Шуй сумузунуӊ фронтуже чорудар чылгызын Чошкак Хертек, Байыр Саая болгаш Бай-Тайга кожууннуӊ фронтуже чорудар чылгызын 10 ажыг чылгычылар сүрүп чорааш, Улуг-Хемни паром-биле кежиргеш, Шивилиг Кара-Суг кызыгаарынга дайынчы шериглерге хүлээткен.
Бай-Тайга кожууннуӊ ажыл-ишчи чону «Бүгү чүве-ни – фронтуже!» деп кыйгырыгның адаа-биле дүн-хүн чок дайынчы байдалга ажылдап турган. Суму бүрүзү мөөӊ белектерни фронтуга чыыр тускай комиссияны тургускан. Кижи бүрүзү патриотчу болгаш интернационалчы хүлээлгезин күүседип турган. Мунуп чораан аъдын берипкеш, эзер-чонаан чүктеп алгаш, чадаг чанып чорааннар дыка хөй.
Көп-Сѳѳк сумузундан Норбу Салчак (Бай-Норбу) муң ажыг шээр малдыг, 70–80 саар инектиг, аскыр ѳѳр чылгылыг чораан. Ол малының хѳй кезиин фронтуга эки тура-биле дузаламчы кылдыр берипкен. 1944 чылда Норбу Салчак Бай-Тайга кожууннуң мурнундан улуг ССРЭ-ниң Брянск фронтузунга 120 вагон ишти белекти чедирип берген. Мѳѳң белек чедирерде, Салчак Тока баштаан тѳлээлер-биле кады чораан. Ынчан Норбу Салчакты совет чазак «Кызыл Сылдыс» ордени-биле, а ТАР-ның чазаа «Күш-ажылга шылгарал» ордени-биле шаӊнаан. Кѳп-Сѳѳк сумузундан Седен Салчак ТАР-ныӊ Биче Хуралыныӊ президиумунуӊ Хүндүлел бижии-биле 1944 чылда шаӊнаткан. Ол ышкаш «Бистиӊ херээвис шынныг, бис тиилээр бис» деп ССРЭ-ниӊ медалы-биле, «ТАР-ныӊ мурнакчы малчыны» деп хѳрек демдээ-биле база шаӊнаткан.
Бай-Тал сумузундан Даңзы-Белек, Авыр-оол Салчак, Баавыл Күжүгет, Кашкыына, Хөлчүкей алышкылар, Доокур Салчак хѳй аът-хѳл, янзы-бүрү белектерни, акша-тѳгерикти берип дузалааннар.
Кара-Хѳл сумузундан Бады-Хѳѳ Хертек, Сотпа Күжүгет, Сайын-оол Хертек дээш ѳскелер-даа белек чыылдазынга идепкейлиг киришкеннер. Хѳй акша-тѳгерик, аъш-чем аймаа, чылыг идик-хеп-биле база дузалааннар. Аът-хѳлү эвээш араттар чаңгыс аъдын-даа дузаламчыга берип турган таварылгалар бар.
1941 чылда чаа тургустунган Мөңгүн-Тайга кожууну ТАР-ның нам болгаш чазааның кыйгырыы езугаар фронтуга бүгү талалыг дузаны көргүзер хемчеглерни ап турган. Фронтуга дузаламчы кылдыр чоннуң берген эъдин, саржаан, адыг кежин шарыларга чүдүргеш, 3–4 хонук чорааш, Кызыл-Мажалыкка хүлээдип турган. Кожууннуң активчилерин, аныяктарын эвилелдеп, кажааны кылгаш, эң шилиндек аъттарны чыып турган. Бир дугаар 7 аътты Седип-оол Салчак баштай хүлээткен, каш-ла хонук иштинде 800 хире шилиндек аъттар чыгдынган. Саны-Шири, Доржу Салчак, Серен-Натпит Салчак, Херел Донгак дээш он ажыг чылгычы араттар Абаканга чедиргеш, хүлээткеннер.
Совет Армияже чорудар хөй-хөй белекти сумунуң белек чыыр комиссиязынга хүлээдип турган. Оларга эң идепкейлиг араттар: Мыңмыр Саая, Нордат Хертек, Чыдым Иргит, Иргит Иргит, Өнүгү Салчак дээш өскелер-даа хөй-хөй белекти чыып берип турган. 1945 чылда Каргы сумузундан Салчак Кара-оол «Ада-чурттуң Улуг дайынынга шылгараңгай күш-ажылы дээш» медаль-биле шаңнаткан.
Мөген-Бүрен сумузундан малчын арат Долчуң Хертек ТАР-ның Күш-ажыл ордени-биле шаңнаткан. ТАР-ның болгаш Биче Хуралының президиумунуң хүндүлел бижиктери-биле Нордат Хертек, Каргы сумузундан Бырышкак Салчак, Хүрең-Тайга сумузундан Хорул Иргит, Мөңгүн-Тайга кожууннуң зоотехниги Шөмбүл Кыргыс шаңнаткан.
1945 чылдың Каргы сумузунуң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Бичии-Уруг Буяндыевна Иргит «Бистиң херээвис шынныг, бис тиилээр бис» деп медаль-биле шаңнаткан.
Ийиги эшелонга Тывадан 118 автомашина ишти чүъктү Тыва Арат Республиканың министрлер чөвүлелиниӊ даргазы Чымба баштаан делегация Абакан хоорайга 1942 чылдыӊ август 15-те чедирген. 52 вагонга 275 тонна чүъктү, 480379 акша түңнүг дузаламчы белектерни, ооң иштинде 4275 чылгыны , 23647 шээр малды , балыкты — 45 тонна, колбаса — 9 тоннаны, 90 муӊ дагаа чуургазын, 87 тонна кадырган хлебти, 9 тонна эътти, 530 чадаг-тергени, ГАЗ, «ЗИС-5» деп 7 автомашинаны, 965854 акшаны чыып ССРЭ-ниӊ камгалал фондузунга чедирген.
Тыва араттарның кызыл-кошка дузалажып турган овур-хевири шак мынчаар кезээ мөңгези-биле артып калган. Тиилелгениң 80 чыл оюнда оларны сактып, ажыл-ижин үнелевес аргавыс чок.
Каӊ-оол ЧОШКАК, Бай-Тайганың хоочун башкызы, РСФСР-ниӊ Улус ѳѳредилгезиниӊ тергиини.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5