Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында РФ-тиң хоойлузун ажылдап кылганы болгаш хүлээп алганы нарын. Ооң төлевилелин Күрүне Думазынче 2010 чылда саналдап киирген. Аңаа депутаттарның хамаарылгазы шоолуг эвес болганындан ол хоойлу төлевилелин чугаалажып көөрү соңгаарлаттынып турган. Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында хоойлу төлевилели-биле ажыл 2017 чылда катап эгелээн. Чүге дээрге XXI векте дириг амытаннарны камгалаар хоойлунуң Россияда чогу российжи ниитилелде кээргээчел сеткилдиг угаан-медерелдиң нептереңгей эвези кылдыр демократчы күрүнелерге көстү бээр деп шиитпирлээннер. Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында РФ-тиң хоойлузун 2018 чылдың декабрь 19-та Күрүне Думазы хүлээп алган.
Бо хоойлуну амыдыралга боттандырары нарын болурун чурттакчы чон дораан-на эскерип, эң ылаңгыя акшаландырыышкын талазы-биле айтырыглар “чиг” дээрзин чугаалажы берген. Чон караа көскү, ылап-ла ындыг болган. Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында хоойлуну боттандырарының акшаландырыышкыны регионнарже чая кагдынган.
Ыттарның баш санын өйлээриниң “шиитпирлиг хемчеглерин” хоойлу-дүрүм ёзугаар хораан соонда, чурттуң хоорай, суурларынга ыттарның саны дүрген көвүдээн. Олар кижилерге безин айыылдыг апарган. Чижээлээрге, Кызыл хоорай чоогунда солагай талакы дачаларга херээжен кижини тояанчы ыттар үзе-чаза өлүр ызырып каапканнар. Мындыг коргунчуг таварылгалар бүгү чуртта эвээш эвес болуп турарын массалыг информация чепсектери дамчыдып турар. Амгы үеде Кызыл хоорайда ыттар бөлүк-бөлүү-биле маңнажып, эң ылаңгыя бичии ажы-төлге айыылдыг апарган.
Тояанчы ыттар ижин-шөйүндүнүң халдавырлыг аарыгларының тарадыкчылары апарып болур. Чүге дээрге олар аъш-чем тып чиири-биле хөй-ниити чемненилге черлерин кезип, уруглар ойнаар шөлдерге чимзенип барып, аңаа сидиктеп, мыяктап-даа турарлар.
Тояанчы ыттар эмнеттинмес аарыгларны тарадып болур. Ындыг аарыгларның эң айыылдыы – калчаа аарыг. Кижилерже оларны ызырган калчаа аарыг ыттарның диштери, чараазы дамчыштыр чыпшынар. Ытка ызырткаш, калчаа аараан кижи барык эмнеттинмес. Ытка ызыртып, хензиг балыглаткан кижи эмнелгеже ол-ла дораан маңнажып чоруй барбас болгай. Калчаа аарыг ытка ызыртканы чоорту билдинер. Ол үе дургузунда калчаа аарыг кижиниң амы-тынынга айыылдыг байдалче шилчиир. Мындыг таварылгаларда калчаа аараан кижиниң амы-тыны үстүр.
Хоорай, суурларда тояанчы ыттарга дыка кичээнгейлиг болуру чугула. Калчаа аарыг ыттар кускан, суук мыяк өткен, кижилерден кортпас, харын-даа мырыңай халдап, ызырып болур. Кадык тояанчы ыттарның хөй кезии кортук, кижилерни ойуп маңнап чоруур боор.
Калчаа аарыг ийи ытты октябрьның төнчүзүнде Кызыл хоорайга тудуп, оларның эът-ханын лабораторияга шинчилеп, ылап-ла калчаа аарыгдан аарыг деп тодараткан соонда, калчаа аарыг ыттар билдинген чер, чоннуң “Дом быта” деп адай бергени садыг-наймаа бажыңындан үш километр төгерик зонада ветеринарлыг профилактика ажылдарын чорудуп эгелээн.
Бо таварылганың соонда, каш хонганда калчаа аарыг база бир ыт илереттинген. Ооң дугайында ону көрген кижилер ветеринария албан черлеринге дыңнаткан. Лабораторлуг шинчилелдер ол ыт база калчаа аарыг дээрзин бадыткаан. Ынчангаш Кызыл хоорайга ыттарның калчаа аарыы илереттингени-биле холбаштыр чарлаан карантинни ийи ай хуусаага узаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг тургустунган байдалга хамаарыштыр харыысалгалыг албан черлеринге чогуур хемчеглерни чорудар, чурттакчы чондан дүвүрээзинниг дыңнадыгларны дүрген кичээнгейге алыр айтыышкынны берген. Ол ажылды контрольдаарын Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Уран-оол Ондарга дааскан.
Росхереглелхайгааралдың Тывада эргелели ыттарга ызырткаш, эмчи дузазы дилеп келгеннерниң саны көвүдеп турарынга дүвүреп, кандыг хемчеглерни ап чорударын республиканың удуртулгазынга сүмелээн. Эргелелдиң удуртукчузу Людмила Салчактың дыңнадыы-биле алырга, айыылдыг аарыг дириг амытаннарга болгаш кижилерге онза айыылды тургузуп болур. Кызылда ыттарның калчаа аарыынга удур карантинни октябрь 30-де чарлаан үеден бээр хоорайга ыттарның кижилерже халдаанының 47 таварылгазы бүрүткеттинген, оларның 29-у эпизоотиктиг черден 3 км радиус иштинде болган.
Карантин үезинде Кызылда черлик ыттарны тудуп, азырал амытаннар ээлеринге тайылбыр ажылын идепкейлиг чорудуп турар. Ийи бригада дүн-хүн чокка кудумчулардан черлик ыттарны туткаш, хоойлуда доктааткан чурум езугаар ветеринарлыг хыналдазын эрттирип турар. Тускай эксперт комиссиязы туттурган ыттарда аарыг бар бе дээрзин хынаар. Карантинни чарлаандан бээр эпизоотиктиг зона черинден үш чүс хире ээзи чок ыттарны тутканын Кызылдың мэриязы дыңнаткан.
Дириг амытаннар камгалакчылары бис дээр чамдык хамаатылар черлик ыт тударга, аажок удурланып, халдавырлыг аарыг-биле демиселге шаптыктап турар. Эмнеттинмес онза айыылдыг аарыгга удур ажыл чоруп турар болганда, черлик ыттар тудукчуларынга моондактар тургуспайн, ол хемчеглерни хандыр медереп билирин дириг амытаннар камгалакчыларынга Росхереглелхайгааралдың эргелели сагындырган.
Ветеринария албанының специалистери өрегелерни болгаш хөй аалдыг бажыңнарны кезип, тайылбыр ажылын чорудуп, азырал ыттарны, диистерни тарып турар. Чоокку хүнге чедир 4300 ажыг хууда бажыңнарны кезээн, 2500 хире санныг азырал амытаннарны тараан. Үш чүс хире дириг амытаннарның ээлери тарылгадан ойталаан. Оларның дугайында Росхереглелхайгааралдың девискээр органынче дамчыдып, азырал амытаннарның ээлери боттары ыдын, диизин тарыдып кээрин негээр. Тарыдарындан шуут ойталаар болза, торгаалга онаажыр. Бир эвес тарытпаан азырал амытан калчаа аарый бергеш, кижини ызырыпкан, ол кижи аарааш чок болган таварылгада кеземче харыысалгазын онаажырын ветеринария албан чери хамаатыларга сагындырып турар.
Калчаа аарыынга хамаарышкан медээлерни +79016444925, 2-95-11 дугаарлыг “изиг шугум” телефону дамчыштыр хүлээп ап турар. Оюн Күрседи кудумчузунда 6 дугаар бажыңда ветеринарлыг тарыышкын кабинеди карантин үезинде дыштаныр хүннер чокка, 9.00 шактан 21.00 шакка чедир ажылдап турар. Калчаа аарыгның им-демдектери бар ийикпе, азы ээзи чок каржы ыттар дугайында дыңнадыгларны чаңгыс аай «112» дугаарлыг телефон дамчыштыр дыңнадып болур.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №90 2024 чылдың ноябрь 23