РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң чарлааны ёзугаар Өг-бүле чылынга болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 110 чылынга тураскааткан солун хемчег сентябрь 11-де Кызылдың Аныяктар өргээзинде ХБАБ-ка болган. Аңаа кады чурттаандан бээр 50 чыл оюн демдеглеп турар үлегерлиг өг-бүлелерниң юбилейлиг бадылгазы болгаш оларны киир бижиир “Юбилейлээн өг-бүлелерниң Алдын номунуң” ажыдыышкыны болуп эрткен. Байырлыг хемчегниң кол киржикчилери Кызыл кожууннуң Баян-Колдан Севен Монгушевич, Дина Ховалыговна Хундужуктар биле Эрзинниң Нарындан Валерий Кыргысович, Монгуу Лагбыжаповна Шойжулчаптар болган.
Чараш байырлалдың киржикчилеринге ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа, ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Сылдыс Ондар болгаш Кызылдың Социал хөгжүлде эргелелиниң даргазы Алексей Артык-оол болгаш хемчегниң киржикчилериниң уруг-дарыы, дөргүл-төрелдери байыр чедирип, белек-селээн сунганнар.
Төөгүлүг номнуң эге арнын ээлээр аас-кежиктиг болган ийи өг-бүлениң бирээзи Кызыл кожууннуң Баян-Колдан Севен Монгушевич, Дина Ховалыговна Хундужуктарга ол хүн манавааны онзагай болуушкун болган. Катап база аныяк үезин сагындырган байырлалда 50 чыл дургузунда эгин-кожа чурттап эрткен амыдыралы оларның караанга чуруттунуп, чылыг сактыышкыннарже ээлдирген:
– 1972–1973 чылдар чүве. Кызыл кожууннуң Баян-Колга мээң угбам киномеханиктеп ажылдап турган. Дина Ховалыговна база киномеханик эртемниг болгаш аңаа кады ажылдап турда, ынчан бир дугаар көргеш, таныжып алган бис. Ол үеде аажок арыг-силиг кылдыр кеттинер боор чүве. Кино көрүп келген хөй улус мурнунга көстүрү база улуг харыысалга турган-дыр ийин. 1974 чылда көдээ советке өг-бүле тудуп, бадыланышкан бис. Оон бээр кады чурттааш, 3 оол, 4 кыстыг болдувус. Бо хүнде уйнуктарывыс, ачыларывыс 14–15 чедип турлар.
Кады чурттаанывыстан бээр 50 чыл болганын боттарывыс безин эскербээн-дир бис. Ам бөгүн мында алдын билзектер кедип, “50 чыл кады чурттааны шын” деп алдын шынзылга бижикти-даа алдывыс. Мырыңай кайгамчык, кижиниң сагыжынга-даа кирбес, турбаан-даа чүве болду. Төөгүлүг номче кирип, бо хире үнеледир деп бодаваан бис. Чонувустуң үнелели-дир. Четтирдивис. Россияның Президентизиниң өг-бүле айтырыынче кичээнгейлиг сагыш салыышкыны аажок онза-дыр – деп, Севен Монгушевич чугаалааш, ажыл-агыйжы намдарын кысказы-биле сагынды:
– Мен шеригден келгеш, Ак-Талга “Жданов” совхозунга ажылдап чеде бээримге, комсомолчу путевка-биле иштики херектер органнарынга ажылдаарын сүмелээн. Чаа-Хөлге участок шагдаазынга, Чаа Чаа-Хөлге спецкомендатура деп черге инспекторлап ажылдаан мен. Ооң соонда өскен-төрээн суурумга чанып келгеш, 21 чыл малчыннап чорумда, колхоз-совхоз дүжерге, турум ажыл чокта, душканын кылыр турдувус. Ажырбас, ажылдан-на халбактанып чоруурга, амыдырал чоорту аайлажыр боор чүве.
Аас-кежиктиг амыдыралдыг болурунга эң-не улуг шаптараазынныг чүүл — арагалаашкын. Чаа өг-бүле тудар деп турар аныяктарга чагыывыс бо-ла-дыр, чүгле арага-дары аймаа ишпейн, эп-найыралдыг, бот-боттарын хүндүлежип чурттаар. Бистиң аныяктарывыс уран талантылыг, угаанныг, кылбас-тутпас чүвези чок, чүнү-даа шыдаар-дыр. Чүгле чаңгыс оларны үреп турар чүүл — арага. Чүгле арагадан ырак чоруп көрүңер деп күзээр-дир бис – деп, Севен Хундужук аныяктарга чагыын берди.
Эрзин кожууннуң Нарындан Валерий Кыргысович, Монгуу Лагбыжаповна Шойжулчаптарга ол хүн база уттундурбас улуг белек болганын өг-бүлениң херээжен ээзи чугаалады:
— Бо хүнде кады чурттаандан бээр 50 чыл болганы-биле шак мындыг онзагай номче бисти киирип, байырлыг байдалга демдеглеп турары биске улуг белек-тир. Өөрүп четтирдивис!
Бис кайывыс-даа Эрзинниң Нарын сумузундан бис. Өөм ээзи-биле суурда Найырал кудумчузунга хол бөмбүүн ойнап тургаш, танышкан бис. Ол 1973 чылдың март ай чүве. Ол олчаан чарылбаан бис. Бодум Нарынга уруглар садынга 27 чыл кижизидикчи башкы болуп ажылдааш, күш-ажылдың хоочуну болуп хүндүлүг дыштанылгаже үнген мен.
3 оол, 3 кысты өстүрүп азырааш, үш келинниг, үш күдээлиг болдувус. Уйнуктарывыс, ачыларывыс саны катай 11 четкен. Дөрткү салгалывысты көрүп чор бис. Улуг уруум 50 харлапкан. Оолдарымның бирээзи малчын, өскези ТШО-га чорааш, балыглангаш, чанып келген. Үш дугаар оглум ам-даа Украинада, тускай шериг операциязында киржип турар хевээр. Бир уйнуувус ТШО-га эки туразы-биле киришкеш, төрээн чуртун камгалаар эр хүлээлгезин күүседип чорааш, амы-тынындан чарылды...
Ажы-төл аас-кежиктиң үндезини болганда, олар-ла амыр-тайбың чорзун дээш үргүлчү-ле сүзүглеп, үргүлчү-ле мани номчуп чоруур-дур бис. Уйнуувус эки оранга чедип, катап бодарап кээр болзун дээш, чаа-дайын чавырлып, кажан-даа болбазын дээш Кызылда Эрзин хүрээзинге бурганны кылдыргаш, салдывыс, боттарывыстың кыштаавыста субурганны база кылып алдывыс – деп, Монгуу Лагбыжаповна чугаалады.
Валерий, Монгуу Шойжулчаптарың дөрт дугаар уруу, ТШО-га оглун чидирген аныяк ава Пема Кыргыс:
— Бөгүн биске онзагай хүн. Авам-ачамны улус эскерип көөр боор дээрзинге бүзүреп чораан мен. Ада-ием кайызы-даа арага-дары ишпес, бисти база ынчаар кижизиткен. Авам он кижиниң улуу. Ооң дуңмалары авамны хүндүлээр, кайы хире бот-боттарын деткижерин көрүп өстүвүс. Оларның улуг кижиге хүндүткели, демниг, эп-найыралы биске үлегер болган. Ада-иемниң бистиң кижизидилгевиске салдарлыг болган мээң үнелеп көрген чүүлүм — сүзүктүг чурттаары. Бо чырык өртемчейде бурган башкы бар деп бичиивистен тура хан-дамырывыста сиңир чагып, айтып өөредип каан. Ол ышкаш, кандыг-даа бергелер таваржырга, кижи муңчулбас, дүжүп бербес болза эки деп сургап чораан. Кижи шынчы чоруур болза, амыдыралынга кандыг-даа моондактар турбас, эки чүвени чедип алыр дээрзин чагып чораанын амыдыралымда эскерип көрүп чор мен.
Бодум амгы үеде шериг албан-хүлээлгелиг, Кызылдың 55 дугаар бригадазында харылзаачы болуп ажылдап турар мен. Өг-бүлевисти ТШО темазы оюп эртпээн. Амгы үеде ында акым биле дуңмам бар. Эрткен чылын улуг оглум Бады-Эртин Шойжулчаев ТШО-га эки туразы-биле киришкеш, чок болган. Дайын-чаа чавырлып, дооступ, бүгү-ле амылыглар тайбың чурттаар болзун деп күзээр-дир мен!” – деп, Пема Кыргыс чугаалады.
Бот-боттарынга хүндүткелден өг-бүлениң аас-кежии үндезилеттинер деп, Валерий Кыргысович чугааны түңнеп, аныяктарга чагыын берди:
– Мен совхоз үезинде аар-саар ажылдарның кандыызын-даа кылып чордум: чолаачылап-даа, школага-даа ажылдап, малчыннап-даа, арат ажыл-агыйын-даа, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң кооперативин-даа тургузуп, мал-маган азырааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген мен.
Өг-бүлениң аас-кежиктиг чурттаарының чажыды бөдүүн – бот-боттарын хүндүлежири, дыңнажып билири, ажыл-агый холувайн, кандыызын-даа кылып, амыдырал дээш кызып чурттаары. Ол ышкаш уруг-дарыын эки кижилер болур кылдыр кижизидери.
Бо чараш байырланчыг хүнде бистиң-биле дөмей, 50 чыл кады чурттаанын демдеглээн Хундужуктарның өг-бүлезинге байырывыс чедирип тур бис. Тывавыстың бүгү чону аас-кежиктиг, эп-найыралдыг, өг-бүлелер бот-боттарын камнажып чурттаарын күзээр-дир бис!
ХБАБ-ка болган солун байырлал Тываның күрүне филармониязының артистери Экер Кара-Сал биле Дамырак Сюрюннуң күүселдезинде мөңге ынакшыл дугайында чыраш ыры-биле доозулган.
“Юбилейлээн өг-бүлелерниң Алдын ному” республиканың бүгү ХБАБ-тарынга ажыттынар. Бо төлевилелди ТР-ниң Юстиция яамызы, Тываның ХБАБ эргелели боттандырып эгелээнин сагындыраал.
Сорунза МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары болгаш Шойжулдаптарның хууда архивинден алган
“Шын” №70 2024 чылдың сентябрь 14