Үр эвес аараанының соонда, 83 харлыында философия эртемнериниң кандидады, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы Монгуш Сендажиевич Байыр-оол мөчээн.
Монгуш Байыр-оол – Азия төвүнүң көшкүн чурттакчыларының төөгүзүнге болгаш этносоциологиязынга тураскааттынган 400 ажыг эртем ажылдарының болгаш публицистика чүүлдериниң автору. Ооң эртем ажылдарының бир чамдыызы Тываның төөгүзүнге тодаргай кижилерниң салдары болгаш политиктиг шаажылалдарның айтырыглары-биле холбашкан. Монгуш Сендажиевич тыва күрүнениң үндезилекчилериниң бирээзи Монгуш Буян-Бадыргының база совет үениң көскү политиктиг хөй-ниити ажылдакчызы Салчак Колбак-Хөрекович Токаның допчу намдарын катап тургускан.
1969 чылдан тура Монгуш Байыр-оол Совет Эвилелиниң Журналистер эвилелиниң, 1992 чылдан тура Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү, ”Тываның аныяктары” солунга литературлуг ажылдакчының албан-хүлээлгелерин күүседип, “Шын” солуннуң редакторунуң оралакчызынга ажылдап, Кызылда күрүнениң педагогика институдунга философия эртемнерин башкылап, педагогика факультединге деканнап, марксизм-ленинизм кафедазынга доцентилеп ажылдаан. 1986-1990 чылдарда ТДЛТЭШИ-ге улуг эртем ажылдакчылап, төөгү болгаш этнография секторун эргелекчилеп ажылдап турган. Ол тыва чоннуң этносоциологиязын эң-не баштай шинчилеп эгелээннерниң бирээзи. 1977-1979 чылдарда “Малчынның социал ажыл-чорудулгазы” деп төөгү-культура экспедициязын удуртуп турган. Экспедицияның ажылының дургузунда 500 ажыг малчыннарны айтырган. Ол материалдарны ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Новосибирск хоорайда салбыры ажылдап кылгаш, ТДЛТЭШИ-ниң бижимел фондузунга шыгжаары-биле дамчыдып берген. 1996 чылга чедир Тыва Республиканың Башкылар билии бедидер институдунга кафедра эргелекчилеп, эртем талазы-биле секретарьлар ажылдаан.
1996-1998 чылдарда Монгуш Байыр-оол республиканың Парлалга болгаш информация талазы-биле күрүне комитедин удуртуп, а ол ышкаш “Тыва” Күртелерадиокомпанияга радио дамчыдылгазының редактору болуп ажылдап турган.
Эртем болгаш башкылаашкын ажыл-чорудулгазының дургузунда Монгуш Сендажиевич Байыр-оолга Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы аттарны тывыскан, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң, Бүгү-эвилелдиң “Билиг” ниитилелиниң, ССРЭ-ниң ДОСААФ-ының хүндүлүг бижиктери-биле, ВЛКСМ ТК-ның “Комсомолга идепкейлиг ажылы дээш”, “Шериг тудуг-суурунуң тергиини” хөрек демдектери-биле, “Россияның болгаш Тываның эп-сеткил каттыштырылгазының 100 чылдааны база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чылдааны” юбилейлиг медаль-биле, “Күш-ажылга шылгарал дээш” деп медаль-биле шаңнаткан.
Байырлажылганың езулалы 2021 чылдың ноябрь 6-да 11 шакта дараазында адреске эртер: Кызыл хоорай, Калинин кудумчузу, 26А бажың, 10 дугаарлыг квартира. Төрел кижизи-биле харылзажыр телефоннуң дугаары 8-929-317-12-21.