Тыва бижиктиң төөгүзүнден
2024 – 2033 чылдарда тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязын ажылдап кылып, ону канчаар боттандырарының аргаларын эртем-билиг ниитилелиниң болгаш эрге-чагырганың аңгы-аңгы деңнелдеринге сайгарып чугаалажып турарының дугайында медээлерни солун-сеткүүлдерге парлап, телевидение, интернетте көргүзүп турар.
Тыва дылды кадагалап арттырар болгаш хөгжүдеринге хамаарыштыр программаларны чогаадып тургузуп, оларны боттандырарының оруктарын тодаргайлап турда, тыва дылды болгаш бижикти сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген кижилерниң дугайында сактыры, аныяк салгалга таныштырары черле артык эвес боор. Ындыг кижилерниң бирээзи улуг эртемден лама Моңгуш Лопсан-Чимит.
Бүгү делегейде делгереңгей латин алфавиттиң үндезининге тургускан тыва бижик эртем-билигни чедип алырынга тываларга дөгүмчелиг болурун Тыва Арат Республиканың удуртулгазы медереп билип, латинчиткен тыва алфавитти ажылдап кылырын Үстүү-Хүрээниң улуг эртемден ламазы Моңгуш Лопсан-Чимитке 1928 чылда дааскан.
Моңгуш Лопсан-Чимит Моолдуң Кандан хүрээзинге 8 чыл, Төвүттүң Лавран хүрээзинге 10 чыл өөренгеш, кешпи атты, амгы үении-биле алыр болза, доктор эртем адын камгалап алган эртемден лама.
Тыва алфавитти ажылдап кылып тура, тыва дыл-биле төрелдешкек түрк дылдыг чоннар латин алфавитти канчаар ажыглап турарын Моңгуш Лопсан-Чимит ханы сайгарып көрген. Синтаксистиг тургузуу тыва дылга чоок немец дылда үжүк-бижикте латин алфавитти ажыглап турарының үндезининге латинчиткен тыва алфавитти Моңгуш Лопсан-Чимит тургускаш, ону ТАР-ның Чазаанче киирген. 1929 чылдың февраль 3-те болган Тываның Улустуң Революстуг Намының Төп Комитединиң Политбюрозунуң хуралынга кешпи лама Моңгуш Лопсан-Чимиттиң ажылдап кылганы алфавитти тыва күрүнениң бижии деп хүлээп көрген. Латинчиткен тыва үжүк-бижикке солун-сеткүүлдерни, номнарны парлап үндүрүп эгелээн.
Тыва улус латинчиткен тыва үжүк-бижикти ажыглап, бүгү делегейниң эртем-билиин шиңгээдип алыр деп бодалын 1929 чылда Тывага чораан австрий эртемден Отто Менхен-Хельфен илереткен.
ССРЭ-ниң өөредилге черлерин дооскан, коммунистиг идеологияның талалакчылары, совет эрге-чагырганың деткимчезинге даянган тыва аныяктар 1929 чылда Тыва Арат Республиканың удуртукчу органнарынче кирген соонда, ТАР-га политиктиг байдал өскерилген, тыва ниитилелди бай болгаш шажын-чүдүлге ызыгуурлуг кижилерден “аштаар” политиктиг репрессиялар эгелээн. Ноян Моңгуш Буян-Бадыргы дээш тыва күрүнени тургузарынга улуг үлүүн киирген 16 удуртукчуну эрге-чагыргадан чайлаткан, чамдыызын адып шииткен соонда, ТАР-га политиктиг репрессия улам калбарган.
Чадаананың Үстүү болгаш Алдыы хүрээлерин 1941 чылда февраль 1-де бузуп үрегдээш, оларның ламаларын репрессиялааш, чамдыызын адып өлүрген. Баштайгы тыва алфавитти тургускан кешпи лама Моңгуш Лопсан-Чимитти база оларның-биле кады адып өлүрген. Ооң мөчүзүн кайда хөөп хөөржүткени амга чедир билдинмес.
Литературлуг тыва дылды сайзыраңгайжыдарынга канчаар-даа аажок улуг идиглиг болган латин алфавитке үндезилээн тыва үжүк-бижикти ажылдап тургускан шылгараңгай тыва кижи, эртемден лама Моңгуш Лопсан-Чимиттиң чырык адын тыва улус сактып чоруур, утпас ужурлуг.
Лопсан МОҢГУШ.