Келир салгалдың кандыг болуру улуг улустуң берип чоруур кижизидилгезинден, үлегер-чижээнден кончуг хамааржыр. Өзүп олурар чаштар аразында хагдынчак, чугаакыр эвес уругларның бары чажыт эвес. Ол уругнуң келир үеде амыдыралынга эки эвес салдарны чедирип турар. Аңаа хамаарыштыр арга-сүмени республиканың “Сайзырал” төвүнүң психолог башкызы Чечек Дугур-биле чугаалаштывыс.
Бичии уруглар канчап хагдынчак апаарыл? Ол чаш кижиниң өзүлдезинге, сайзыралынга кандыг салдарлыг болуп турарыл?
– Уругнуң хагдынчак апаарын, сагыш-сеткилиниң дүвүрелин, хомудалын, муңгаралын кымга-даа чугаалавайн, иштинге шыгжап алгаш, шыжыгып чоруп бээрин психология эртеминде “аутоагрессивтиг аажы-чаң дээр”. Кандыг-ла-бир нарын айтырыг дугайын чугаалажыптар кижи азы психологтуг билиглер чогундан болгаш нарын байдалды үндүр чугаалавазындан шак ындыг аажы-чаң тыптыр. Шак ындыг кижиниң сагыш човаашкыннары бодунуң иштики сагыш-сеткилинде-ле чоруп турар. Улуг-даа, бичии-даа кижиниң чажындан тура мөзү-бүдүжүнүң канчаар хевирлеттинип келгенинден, өг-бүлезинде байдалдың деңнелинден, ында нарын айтырыгларны канчаар шиитпирлеп турарындан, ада-иези ону кайы хире шыдап турарындан, ол бүгүнү бичии кижи бодунга канчаар хүлээп алырындан кижиниң сагыш-сеткилиниң кадык байдалы хамааржыр. Бичиизинден тура өг-бүлезинге көрүп өскен шимчээшкиннерин болгаш шиитпирлерин бодунуң улуг амыдыралынче үлегерлеп алыры чугаажок. Элээди үезинде кижи, чадагай электри удазыны дег, шыжыгыычал, хомудаачал болур. Өскээр чугаалаарга, гормоннарының чуруму үрелип, аайлашкак эвес апаар. Кижиниң иштики сагыш-сеткилинде маажым байдал чок болур болза, ниитилелге болгаш долгандыр кижилерге хамаарылгазы база шак-ла ындыг болур.
Бичии кижиниң кижизидилгезинче эң-не улуг күш үндүрер харыысалгалыг үе кажаныл?
– 7 харга чедир уругнуң кижизидилгезинче, өзүлдезинче чүнү киирген бис, элээди үезинде ол көстүп келир. Бир эвес кылып болур-болбас, эки-багай чүүлдер, дүрүмнер, чүнү билир-билбес болур ужурлуг дээн ышкаш чаңгыс таладан кижизидилге уругнуң элээди үезинде ооң тодаргай чылдагааннары чокка чалгааранчыг апарып болур. Ынчан чүге, чүү дээш деп айтырыглар уругга сонуурганчыг апаар. Ада-ие кижи бүрүзү ажы-төлүн “думчуун тырыкыландыр эвес”, а долгандыр бүгү чүүлдерни сайгарып, боданып билир кылдыр чаңчыктырары чугула. Чүү-даа чүвениң чылдагааннарын билип алыксаан айтырыглар кижиниң элээди үезинде чайгаар-ла башка кирип, сонуурганчыг апарып туруп бээр. Ынчангаш чүү-даа чүвени кылып турарының чылдагаанын тодарадып, келир үеде ол уругга чүү чүвеге ажыктыын сайгарып, тайылбырлап тургаш, бурунгаар сорулгалар салып билир кылдыр уругну өөредир. Бо бүгүнү аргалыг-ла болза 7 харга чедир ажы-төлге сиңирип чаңчыктырары чугула.
Уругну хагдынчак эвес болур кылдыр канчаар кижизитсе экил?
– Чамдык таварылгаларда ада-иелер ажы-төлүнге сагыш-сеткилин үндүр чугаалаар арганы бербейн, а харын-даа хоруп, кеземче кылдыр чугаалажыр эргезин казып турарлар. “Сен чурум үрээн сен. Ынчангаш бис сээң-биле чугаалашпас бис. Сеңээ ол кеземче-дир” дээн сөстерни амыдыралдан болганчок дыңнап болур. А эки чүүлдү колдуунда ада-иезинге эки белек болзун дээш азы мактадыр сорулгалыг кылырлар. Ынчаар кижизиткен ажыы чок.
Бичии кижи бир-ле дугаарында авазындан сагыш-сеткил хайныгыышкынын (эмоция) өөренип алыр. Эмоция дээрге уругнуң чуртталгазында эң-не чугула чүүл-дүр. Ол ада-иезинден аңгыланып чорбаан шаанда, төнчүзүнге чедир эмоциялардан улуг хамаарылгалыг болур. Ынчангаш уругну бодунуң сагыш-сеткилин, минниишкиннерин, өөрүп, муңгарап турарын ада-иезинге чажыт чокка хостуг көргүзүп турар кылдыр чаңчыктырып алыр болза, уруг хагдынчак байдалче кирбес.
Аңаа хамаарыштыр ада-иелерге кандыг сүмелер берип болур силер?
– Бирээде, ажы-төлү-биле чүнүң-даа дугайында үргүлчү чугаалажыры чугула. Бир эвес уруг чурум үреп, шын эвес-даа алдынып турар болза, үргүлчү чугаалажыңар. Бичии кижи кандыг-даа таварылгада чугааланып билир болур ужурлуг.
Ийиде, бодунуң сагыш-сеткилин үндүр илередирин хоруваңар. Кажан урууңарның азы оглуңарның хомудай бергенин билип кааш: “Ийе, сээң хомудай бергениңни билип тур мен” деп чугаалаар. Ынчалза-даа бодунуң сагыш-сеткилин үндүр чугаалаарын база утпас. Мен сеңээ хомудап тур мен деп чүге чугаалап болбазыл.
Үште, үргүлчү чаа-чаа чүүлдерге өөренир база боду-биле ажылдаар. Эр, херээжен ийи кижиниң аразында харылзаа дээрге-ле улуг ажыл-дыр. Бичии кижини кижизидери дээрге ниитилелдиң болгаш ада-иелерниң боттарының баарынга канчаар-даа аажок улуг харыысалга-дыр. Чүге дээрге бодун боду өөренип шинчилевейн, чаа чүүлдерге өөренмейн, сайзыравайн, кайнаар-даа барбайн, кым-биле-даа чугаалашпайн, бодунуң уунда-ла кандыг-даа өскерлиишкиннер чок чурттап чорууру дээрге олчаан чаш уруг болуп артып калыры-биле бир дөмей болур. Чүге дээрге чаш уруг дендии хөй чүүлдерни ада-иезинден көрүп, шиңгээдип, сиңирип ап өзүп олурар. Ынчангаш ажы-төл-биле деңге сайзыраар херек.
Чылдан чылче салгалдар боттарыныы-биле бир тускай, сайзыраңгай апар чыдарын билип алыры чугула. Бичии кижиниң чанынга колдуунда ада-иези туруп алгаш, бо бүгүнү көргүзер ужурлуг. Бир эвес ада-иези чок болза, кижизидикчи башкызы, дагдыныкчызы, психолог, социал ажылдакчы, класс башкызы дээн ышкаш уругнуң чанында кымнар кижизидилге ажылын чорудуп турарыл, олар кичээнгейни угландырар херек.
Бичии кижини долгандыр турар улуг улус уругнуң туттунуптар хире чогуур үлегер-чижээн көргүзер. Чаш кижи ону көрүп алгаш, мен бо кижи ышкаш болуйн деп күзелдиг апаар. Шак ындыг күзелди оттуруптар, уругнуң үнелээри төлептиг кижи болурун улуг кижи оралдажыр херек. Улуг, бичии кандыг-даа кижини кижизидип тургаш, бодувустуң арын-нүүрүвүстү, кижизиг мөзү-бүдүжүвүстү чидирбес ужурлуг бис. Кандыг кылдыныглар кылыр бис, олар бистиң дугайывысты чугаалап турар. Улуг кижи болуру бистиң хүлээлгевис-тир.
Ч. КАРА-САЛ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31