Ноябрь 21-ниң хүнүнде ТГШИ-ге “Лео болгаш Тиг” деп мультфильмниң баштайгы сериязын таныштырар байырлыг хемчег болган. Аңаа ТР-ниң Өөредилге, Культура, Чурагайлыг хөгжүлде яамылары, Националдар херектериниң талазы-биле агентилел, Кызылдың 2 дугаар школазының өөреникчилери база өскелер-даа кээп киришкен.
Тыва дылдың амгы байдалы институттуң аныяк специалистерин база дүвүредип турарын оларның үзел-бодалындан билип болур.
“Ниитилелде тыва ажы-төлүвүстүң аразындан бодунуң төрээн дылынга чугаалаар чаштарывыс эвээжеп турар. Боттарывыс база адалар болганывыста, ажы-төлүвүске көргүзер солун чүүл херек дээрзин боданып, кады ажылдап турар эштеривис-биле чүнү кылыптарын сүмележип турган бис” – деп, ТГШИ-ниң словарь секторунуң аныяк эртем ажылдакчызы Начын Монгуш төлевилелдиң эгелээн ужур-утказын тайылбырлаан.
Аныяк эртем ажылдакчылары Начын Монгуш, Артыш Монгуш олар “Номад” деп автономнуг коммерциялыг эвес организацияны тургускаш, ТР-ниң Баштыңының грантызынга киришкен. Түңнелинде, 700 ажыг муң акшага төрээн дылывыстың келир үезинге эки салдарлыг болзун дээш, үн бижидер дериг-херекселди садып алган. Тускай дериг-херекселдиң өртек-үнези өзүп-даа турза, олар боттарының акша-хөреңгизин база немеп тургаш, күзелин боттандырып алган.
Баштайгы үеде Чогаадыкчы үлетпүр школазының баазазынга ажылды эгелеп турганнар. Ынчалза-даа аңаа уругларның кичээлдээр шактары биле артистерниң хостуг үези дакпырлажы бээр болганы-биле аңгы оран-сава херек деп түңнелге келгеннер. Бодунуң ээлчээнде ТГШИ-ниң директору Вячеслав Март-оол аныяк эртемденнерниң эгелээшкинин деткип, студия кылыр оран-саваны айтып берген. Оран-сава бар, күзел күштүг, ажылды эгелээринге деткимче бар болганда, аныяк эртемденнер оран-саваны септеп-селип, үн бижидеринге эптиг кылдыр кылып алганнар.
Артыш Монгуш 2021 чылда Соңгу чүктүң эвээш чурттакчылыг чоннарының шуулганынга чорааш, мультфильмни өске чоннарның дылдарынче база очулдуруп болур дээрзин билип алган. “Студия кылыры берге болган. Ооң соонда мультфильмниң маадырларының үннерин өттүнер артистер чыып алыры база амыр эвес болду. Оларның хостуг үезин база манаар апаар. Мен бодаарымга, тыва дылды камгалап арттырып алыр деп бодаар болза, тыва дыл кырынга мультфильмнер, кинолар, дамчыдылгалар кылыр эвээш дизе-ле, 3–4 хире студия турар болза эки” – деп, ол демдеглээн.
Мультфильмде мапа Бандюга деп адыгның үнүн каргыраа хевиринге билдингир хөөмейжи Начын Чөреве кончуг таптыг өттүнүп турар. Шак мындыг ажылды ол бир дугаар кылып турар. “Ажыл берге-даа болза, кончуг солун-дур. Тыва дылдың хөгжүлдезинге бо кончуг эки болгаш улуг базым деп санаар мен” – деп, ол демдеглээн.
Ооң мурнунда үн оператору кылдыр 5 чыл ажылдаан аныяк специалист Алдын Хаваа база бо ажылда кончуг сонуургалдыг киржип турар. Киноларга, мультфильмнерге үн бижидер ажылды ооң мурнунда-ла сонуургап, өөренип алырын ол бодап чораан. Ажылынга сонуургалдыг аныяк специалиске бо төлевилел салган сорулгазын чедип алырынче орукту ажыткан. “Бо адырны эгезинден тура сонуургап, аңаа ажылдап, үн бижидер талазын база өөренип алыр күзелдиг турган мен. Ынчангаш бо төлевилел-биле ажылдаар аргалыг болганымга, өөрүүр-дүр мен” – деп, ол чугаалаан.
Кызылдың 2 дугаар школазының 6-гы клазының башкызы Сай-Суу Куулар өөреникчилери-биле мультфильмни сонуургап көргеш, өөрүшкүзүн илереткен.
Амгы үеде бирги сезоннуң 26 сериязының 9-ун очулдурган. Декабрь айның ортандан бээр белен болу берген мультфильмнерни интернет четкизинче кижи бүрүзү хостуг көөрү-биле үндүр салып эгелээрин төлевилелдиң авторлары демдеглээн. Ол ышкаш бодунуң ээлчээнде Өөредилге яамызы ону таратчып, өөредилге черлеринге ажыглаарын башкыларга саналдаар болган.
ТР-ниң Өөредилге яамызының специализи Ольга Монгуш аныяк специалистерниң культура болгаш өөредилге адырынче киирип турар үлүг-хуузунга өөрүп турарын илереткен. Олар амгы үениң чурагайлыг технологияларын ажыглап билири кончуг эки деп санаан.
Бо төлевилелдиң авторлары мооң-биле кызыгаарланмайн, улаштыр база өске мультфильмнерни очулдурар сорулганы салып, таваржып болгу дег бергедээшкиннерни баш удур бодап, ону ажып эртер аргаларын база бодап турарлар.
“Лео болгаш Тиг” деп мультфильмни шилип алганы база анаа эвес. Ол нанай чоннуу болгаш, тыва улустуң культуразынга чоок, уругларны ажыктыг чүүлдерге өөредип, кижизидилге ажылын чорудуп, салган сорулгазын чедип алырынче сорук киирип, чүткүлдүг болурунче кыйгырып турар.
Чыжыргана СААЯ.
«Шын» №90 2024 чылдың ноябрь 23