Россияның девискээринге малдың халдавырлыг аарыгларының тыптыр болгаш нептерээрин болдурбас сорулга-биле мал-маганның чаа хөөрлерин тударын хоруур дугайында хоойлу төлевилелин РФ-тиң Чазаа Күрүне Думазынче бо 2023 чылда киирген. Бо хоойлуну Күрүне Думазында чугаалажып көрүп турар.
Ветеринария адырының чамдык специалистериниң санап турары-биле алырга, хоойлу төлевилелинде тодаргай эвес чүүлдер бар. Ынчалза-даа малдың халдавырлыг аарыгларының тыптыр болгаш нептерээрин болдурбас сорулгалыг бо хоойлу төлевилелин мал-маган адырының тускай эртемниглери болгаш удуртукчулар ниитизи-биле деткип турарлар. Чүге дээрге Россияның девискээринде мал-маганның хөөрлериниң болгаш биотермиктиг оңгарларның хайгааралы кошкак, даңзызы дыка будалчак. Регионнарның чамдыызында оларны кайда тутканының дугайында карталар, медээлер чок. Ооң уржуунда мал-маган хөөрлериниң чамдыызы үр үе эрткени-биле кагдынган болгаш уттундурган. Мал хөөрлери бар девискээрлерге дачалар, чуртталга бажыңнары тударынга, харын-даа мырыңай мал болгаш чер ажылы чорударынга чөпшээрелди хамаатыларга муниципалдыг эрге-чагыргалар берип турар таварылгалар илереттинген. Өлүг мал-маганның чаа хөөрлерин тударын хоруурунуң дугайында хоойлу төлевилелин ажылдап кылганының кол чылдагааны ол.
Россияның көдээ ажыл-агый хайгаарал албанының медээлери-биле алырга, 2023 чылдың июнь айга чедир хуусаада чурттуң аңгы-аңгы регионнарынга малдың халдавырлыг аарыглары хенертен тывылган. Бо чылдың июнь айда Барыын-Хемчик кожууннуң Бижиктиг-Хая сумузунга малдың кончуг айыылдыг халдавырлыг аарыы сибирь язвазы илерээн. Республиканың ветеринария болгаш медицина албан черлери бо халдавырлыг аарыгны нептеретпес талазы-биле хемчеглерни шалыпкын ап чорутканындан сибирь язвазы чыпшынган кижиниң амы-тынын камгалаан, сибирь язвазынга удур вакцинаны мал-маганга тараан. Бижиктиг-Хая сумунуң девискээринде сибирь язвазындан өлген мал-маганның хөөрү бар, ук аарыгның бо чылын тыптып келгени ооң-биле харылзаалыг болган чадавас. Республиканың девискээринде мал-маган хөөрлери кайда дээрзи чурттакчы чонга орта билдинмес. Кожууннарда, сумуларда ол дугайында тодаргай чарлалдар, медээлер көзүлбес. Ынчангаш халдавырлыг аарыглардан өлген мал-маганның хөөрлери бар черлерге мал оъттааш, оон база чума, сибирь язвазы дээш өске-даа халдавырлыг аарыглардан аарый берип болур. Халдавырлыг аарыглардан өлген мал-маганның хөөрлериниң дугайында тайылбыр болгаш медээ ажылын, эң ылаңгыя көдээ ажыл-агый яамызы, тус чер эрге-чагыргалары калбаа-биле чорудар албан-хүлээлгелиг болгу дег.
Амгы үеде Россияның девискээринде өлген мал-маганның 14 муң хөөрлери бар. Оларның барык чартыын, 46 хуузун ажыглап турар. 2019 чылдың медээлери-биле алырга, оларның 9469-зунуң кайы албан черинге хамааржыры билдинмес, мал-маганның 1499 хөөрлери сибирь язвазы деп халдавырлыг аарыгдан өлген малдарның эрги хөөрлери. Кайы-бир көдээ ажыл-агыйы, албан чери азы мал-маганның ээлери өлген малдарны хөмген улуг эвес хөөрлер база хөй.
2018 чылдың июль айда Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринге сибирь язвазы илереттиннерге, Тываның девискээринде мал-маган хөөрлерин көдээ ажыл-агый яамызы хынап, даңзызын тургускан. Ол даңзы ёзугаар мал-маганның 97 хөөрү бистиң республиканың девискээринде бар, эң хөй мал хөөрлүг кожууннар Чөөн-Хемчик – 12, Кызыл кожуун – 10.
Өлген мал-маган хөөрлериниң даңзызын тургузуп, оларны ажыглаарынга негелделерни ажылдап кылыры-биле холбаштыр мал-маган азырап өстүрүп турар арат-фермерлер, хууда ажыл-агыйлыг хамаатылар өлген мал-маганының өлүг мөчүзүн канчаар чок кылып турарын база шыңгыы контрольга алыр талазы-биле хемчеглерни хоойлу төлевилелинде киирген.
Эрткен чазын Кызыл хоорай чоогунда Вавилин ээтпээнге өлүг инектерниң мөчүлери тывылган болгай. Ындыг янзылыг чүүлдерни болдурбазы-биле мал-маганныг бүдүрүлгелерниң, хууда ажыл-агыйларның малының “шимчээшкинин” контрольдаар сорулга-биле мал-маганны бүрүткээр, малдан продукция бүдүргениниң болгаш малдың аарыг-ааржыктан өлүп хораанының дугайында документилер-биле бадыткаттынган медээлерни малдың ээлеринден негээр чурумну хоойлу төлевилелинде киирген.
Өлген малдың мөчүзүн чок кылырының чурумун, материал-техниктиг байдалы багай эвес мал-маган хөөрлерин ажыглаарының дүрүмнерин, оларны чоорту чок кылырының хемчеглерин хоойлу төлевилелинде саналдаан.
Мал-маган хөөрлерин чок кылып, өлген малдың сөөгүнден, эът-кежинден мал чеминге немелде биологтуг бүдүмелдер бүдүрер заводтарны тударын хоойлу төлевилелинде саналдаан. Заводтарны тудуптарга, кандыг-бир чылдагаан-биле өлген малын малчын боду союп-бузуп, хөөп турбас апаар. Ветеринария албан черинче дыңнадыптарга, ооң ажылдакчылары өлген малдың мөчүзүн хынааш, бир эвес халдавырлыг аарыгдан өлбээн болза, биологтуг бүдүмелдер бүдүрер заводче дыңнадыптарга, ол заводтуң ажылдакчылары өлген малдың мөчүзүн алгаш баар.... Магалыг-ла!
Мал сөөгүнден биологтуг бүдүмел бүдүрер завод совет үеде Тывага ажылдап турду ийин. Сукпак суурнуң адаа талазында ол заводтуң демир-дес сөөгү ам-даа шаарара берген тур.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
"Шын" №56, 2023 чылдың июль 29