1998 чылдың апрель 15-те дачавыска хүнзедивис. Оон орай келгеш, ол кежээниң база эртенгиниң аъш-чемин хайындырып турувуста, ону билген-даа ышкаш, тос дугаар гимназияның Светлана Шулуу-Маадыр баштаан башкылары чедип келди. Улуг-улуг, аар-аар хаптарлыг.
– Дүне када канчап чорууруңар ол? Чеңгеңерниң төрүттүнген хүнү эрте берди, а мээңиинге чедир ам-даа ай бар – дээш тоннарын асчы бээримге, аразында иткилежир-даа, сымыранчыр-даа. Оон Светлана Чоодуевна өштүмче бир үстүргеш, ыглай-ыглай, менден куспактаныпты. Мени өлүп калган дээн чугааны школага каш-даа катап дыңнааш, бо башкыларның бажыңывыста ам келгени бо болду. Дамчыыр чугаа – далай чалгыы.
Оон Долгар дуңмам келирге, бо хүннерде дача херимин улгаттырар бис, ону кылчырын сагындыргаш, дораан чандыргылаптым. Удуур үе шагда келген болгай. Ынча дидиң бе дээнзиг, Тываның суггарылга системаларын удуртуп турган дуңмам Нина Мөңге суглар дүн ортузунда келдилер. «Балгазыннап чорааш, келиривиске, бажыңда уругларывыс ынча дидирлер» – деп.
Даң аткан. Аъш-чемниг, арага-дарылыг хаптарның анчыын. Кадайымның база-ла чиктигзинип турары илдең. Ол үеде бажыңывыс телефоннуг турган болза, улус-биле харылзажыптар ийик бис. «Хем-Белдири» солуннуң кол редакторунга ажылдап тургаш, чаа келген мэр Кашин-биле маргыжыпкаш, ажылымны каапкан үем бо.
«Дидир-дидир» кайыын база чүге тывылган ужурун тыппайн, сагышка келген бодалдарны сайгарып олурувуста, Чазаавыстың төлээзи Багай-оол Баринович келди. «Дидир-дидирниң» анаа-ла «дидир-дидир» болганынга өөрдү. Нагорный Карабахка халап болуп турда, студентилер-биле кады хан дужааганывысты-даа чугаалаштывыс. «Хөөржүдүлгеге» келген улусту бодаарга, бо дарга бисти сергедип кагды. Оон редакциялардан улус келди, а Артык Ховалыгга кудумчуга таваржы бердивис. Тес-Хемниң дидир-дидири дески тараан болду.
Дачадан орай келиривиске, Самагалдайда дуңмам Аня шоодайда бүдүн хой эъди эккелген болду. Бажыңда уругларывыска чагаа берип каан. Аарып чыдар авазының «дидир-дидир» дыңнааш, дыка баксыраанын бижээн: «Бөгүн-даарта дүрген келиңер, акый база чеңгей» – дээн.
Чоокта чаа база барган-даа болзумза, амыдырал-хандырылга комбинадын «Октябрь революциязы» орденниг болгуже директорлаан чаңгыс угбамга даартазында чеде бердивис. Сураавысты дыңнааш, суурда төрелдеривис чыглып келди. Мээң «хөөржүдүлгемге» келген аъш-чемни, арага-дарыны маңаа шиңгээттивис.
«Дидир-дидир» дүлгээзинниг 25 чыл мурнунда мындыг байдалга таварышканымны ам чугаалап каайн. Аңаа канчап таваржы бергеним ол?
«Далаш күске сүтке дүжер» –
Даады бодаар чүвем-не бо.
Үүлени канчап билир:
Үлегер сөс – кичээндириг.
Үлегер сөс, шынап-ла, кичээндириг. Кылбазы чок, билбези чок Бригад Дүпчүр ону мээң чылым кирген үемде меңээ «Күске чылың келзе-даа» дээр шүлүү-биле сагындырган.
Хамык чылдар бажында
Кажар Күскээ дөмей сен.
Адың безин чаштарга
Аажок тааржыр акаа сен.
Чыынды номдан бистерге
Чылдың парлап, сөңне-ле.
Ынчалза-даа далашпа,
Ында пашта сүттү көр!
Акшый берген чогаалчым,
Ам-даа эки чурттап көр.
Күске чылың келзе-даа,
Күдүш кынмайн эрте бер!
Шүлүкчү, чогаалчы, ыраажы, хөгжүмчү, композитор, чурукчу, даш чонукчузу, Бай-Дагның Культура бажыңында адын арттырган хөй-ниитижи акымның меңээ кичээндирип, сагындырып кылган сүмези бо. Ол 1997 чылдың май 5-теги «Самагалдай» солунда шүлүү-биле меңээ сүме-дужаал берген-дир. «Дидир-дидирни» билген-даа ышкаш, ооң бүдүүзүнде мени мынча дээн-дир:
Бурганга-даа тейлеп чор!
Чылдар Хааны чырык адың бадытка,
Сыгыр даңдан кежээге дээр ажылда!
«Сылдысчыгаш», «Шындан» черле салдынма,
Чылдың биске чыынды номуң хайырла!
Күске чылың тайбың болду, көрдүң бе,
Күжүр бодуң дириг артың, билдиң бе?
Алыр-албас алдан бириң албаанда,
Алдын Таңдаа, Бурганга-даа тейлеп чор!
Бригадтың мындыг сүме-дужаалы, чалбарыг-йөрээли мени «дидир-дидирден» эрттиргеш, бөгүн мону бижиир кылдыр чаяап каан-дыр.
/ Чооду КАРА-КҮСКЕ,
Тываның улустуң чогаалчызы, ТР-ниң алдарлыг журнализи.
Чурукту интернет четкизинден алган.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3