Тѳрээн чуртун сайзырадып, келир үениң салгалдарынга шупту чүвени дээди деңнелге арттырып бээри — кижи бүрүзүнүң хүлээлгези. Ындыгларның санынга Любовь Санарованы бүрүнү-биле хамаарыштырып болур.
Любовь Георгиевна Санарова – Тыва Республиканың А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының эртем-бойдус чогаалының килдис эргелекчизи, библиотека ажылының хоочуну. Ол хуваалда аайы-биле Тывага ыраккы Якутиядан ажылдап чедип келген.
огум библиотекарь болур деп күзел аңаа турбаанын ол чажырбайн чугаалаар, школага-ла англи дыл башкызы база дыл эртемдени болуксаар турган. Ынчалза-даа школаны дооскаш, Якутияның күрүне университединче шылгалдаларны дужаап шыдавайн барган. Дараазында чылын Бурят Республикада Чѳѳн-Сибирьниң күрүнениң культура институдунуң библиотека салбырынче дужаап кирип алган.
Ол 1952 чылдың июль 18-те Якутияның Алдан районнуң Якокут деп суурга интернационалчы ѳг-бүлениң үш дугаар кызы болуп тѳрүттүнген. Ачазы якут омак-сѳѳктүг, чолаачы, авазы орус, эге класстар башкызы. Ол бичии тургаш-ла номчуурунга сундулуг. Авазы башкы турган болгаш, уругларынга сонуургалының аайы-биле номнарны садып, сеткүүлдерни чагыдып берип турган. «Мурзилка», «Пионерская правда», «Уральский следопыт», «Работница», «Советская Россия», «Социалистическая Якутия» деп сеткүүлдерни номчуп чораанын Любовь Георгиевна чылыы-биле сактып чугаалаар. Школачы үелеринде суурунуң клувунда ном саңынче барып, номчуттунарынга аажок ынак турган. Ооң чогаал делегейинче сонуургалы ынчаар төрүттүнген.
1974 чылда институттуң библиотека салбырын чедиишкинниг дооскаш, ажылче чорудар хуваалда езугаар Тывага келгеш, ол-ла чылдың сентябрь 26-да А.С. Пушкин аттыг Республиканың ном саңынга ажылдап эгелээн. Якутияга көөрде, Тывага кыш орай дүжери ону кайгаткан. “Мээң чуртум Якутияга сентябрьда-ла хар чаапкан турар, а Тыва мени янзы-бүрү чараш ѳңнери-биле шыптынган күскү, чылыг-чырык хүнү, арыг агаары-биле уткуп алган. Аалчылар бажыңы «Кызылга» бир хонгаш, эртенинде ном саңынга чеде берген мен. Республиканың ном саңы дыка бедик, улуг, делгем, чараш туттунган боор деп бодалдыг чеде берген мен. Чок, ындыг эвес бол- ду” — деп, ол сактып олурар.
Ол хүнден эгелээш Тываның А.С. Пушкин аттыг Республиканың ном саңынга күш-ажылче шымнып кирипкен. 1974 — 1999 чылдарда абонемент килдизинге кызымаккай эки ажылын көргүскеш, 1999 чылда эртем-бойдус килдизиниң эргелекчизи кылдыр томуйлаткан.
Любовь Георгиевнаның ѳскелерден ылгалы чүл? Ол дээрге күш-ажылының дептеринде «Ажылче хүлээп алган» деп чаңгыс бижиктиг. Аныяк үезинде Тывага келгеш, амдыгаа чедир эки үре-түңнелдиг ажылдап, бодунуң эртеминге бедик сонуургалын, сеткилинден бердингенин бадыткап чоруур.
49 чыл ишти ажылдап чоруур Любовь Георгиевнаны кижи бүрүзү – өөреникчи, сургуулдардан эгелээш, эртемденнерге чедир таныыр дизе, меге эвес. Чүге дизе ол Национал ном саңының эртем-бойдус чогаалының килдизин бедик деңнелге удуртуп, хѳй-хѳй номчукчуларга бойдус эртемнериниң билиин дамчыдып, нептередири-биле солун хемчеглерни эрттирип, хоорайның школаларының, Тываның күрүне университединиң башкылары, аспирантылары-биле, Россияның Эртемнер академиязының Сибирьде салбырының Бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдип алырының Тываның институдунуң, «Убсунур ыйгылаажы” күрүнениң бойдус биосфералыг камгалал чериниң эртем ажылдакчылары-биле быжыг харылзаалыг ажылдап чоруур.
Эртем-бойдус чогаалының килдизиниң ажылының сорулгазы – бойдус эртемнериниң номнары, материалдары, статьялары-биле номчукчуларны хандырары, ооң айтырыгларын чонга чырыдары, келир үевистиң салгакчыларының билиин бедидери, эртем-шинчилел ажылдакчыларынга чогуур литература-биле дузалажыры, чаштарның мѳзү-бүдүжүн хевирлеп, эртем-шинчилелче сонуургалын оттуруп, келир үеже шын орукту айтып бээри. Любовь Георгиевна килдизинде кады ажылдап чоруур коллегалары-биле демниг сүмележип, бойдустуң байлактарынга хамаарышкан чуруктар болгаш чогаадыглар мѳѳрейлерин эрттирип, эң ажыктыг делгелгелерни килдизинге дерип, ай санында ном саңының планын ёзугаар хемчеглерни, акцияларны организастап турар.
Ооң удуртулгазы-биле А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңында эртем-шинчилел ажылдарынче школаларның өөреникчилери болгаш институттарның, ортумак профессионал өөредилге черлериниң сургуулдарын хаара тудары-биле «Аныяк эртемниң хүннери», «Чалыы назынның экологтуг школазы» деп эртем-практиктиг конференциялар чылдың-на бедик деңнелде эртип турар.
Любовь Георгиевна – ёзулуг профессионал. Ол назы-хары чеже-даа улгатса, шапкынчы үеден чыда калбайн, ооң аайы-биле чаа кѳрүштүг, үзел-бодалдарлыг ажылдап, билиг бедидер курстарга ѳѳренип, аныяк-ѳскен-биле арга-дуржулгазын солчуп, үлежип чорууру үлегерлиг.
Ол республика чергелиг «Тываның культуразы: эрткен болгаш амгы үези», регион чергелиг «Ажыктыг ном саңы: амгы үениң сайзыралында уран арга», делегей чергелиг «Ном саңы таварыштыр ниитилелдиң сайзыралынче» деп эртем-практиктиг конференцияларга, «Келир үениң ном саңы, ном саңының келир үези» деп шуулганга идепкейлиг киришкеш, библиотека ажылының ѳѳредилгеге-даа, кижизидилгеге-даа, ниитилелге-даа кайы хире ажыктыын шынзыткан.
2021 чылдың сентябрь 1-де 14-тен 22 харлыглар ортузунга культурлуг хемчеглерже күрүнениң акшазы-биле билеттер садып алыр «Пушкин картазы» деп тѳлевилелди чарлаан. А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының ажылдакчылары ук программада коштунуп алгаш, тематиктиг кежээлерни, юбилейлиг ужуражылгаларны, чүгле хѳѳмейниң база чараш чугааланырының, аргыттынып-дааранырының эвес, оон-даа ѳске ажыктыг мастер-класстарны, угаан болгаш күш-шыдал сайзырадыр оюннарны, уран чүүлге чаңчыктырар аян-чоруктарны эрттирип турар.
«Пушкин картазы-биле» хемчеглерни эрттиреринге Любовь Георгиевна арга-дуржулгалыын көргүзүп, дыка хѳй ѳѳреникчилерни, сургуулдарны номчулгаже хаара тудуп, оларның сонуургалын чаалап алган. Ооң кылып чоруур ажыл-ижи чонга кѳскү эвес-даа бол, ном саңынга, номчукчуларга, аныяк-ѳскенге, эртем ажылдакчыларынга дыка улуг ужур-дузалыг.
Любовь Георгиевнаның бедик деңнелдиг мергежили, номчукчулар-биле ээлдек-эвилең ажылдап билири, үре-түңнелдиг тергиин ажыл-ижи күрүне шаңналдарынга хѳй катап тѳлептиг болган. Ол Тыва Республиканың А.С. Пушкин аттыг ном саңының, Тываның болгаш Россияның Культура яамыларының, Тыва Республиканың Баштыңының, Дээди Хуралдың хүндүлел бижиктери-биле, ТАР-ның 100 чылдаанынга тураскааткан юбилейлиг медаль-биле шаңнаткан.
«Тывага чаа келгеш, дыка чаныксаар, ада-иемни, кады тѳрээннеримни сактыр турдум. Чылдар эртерге чаныксаар күзелим чоорту чавырылза-даа, ѳскен-тѳрээн черим эргим болгаш уттундурбас. Ажылым – амыдыралымның кол ѳзээ, сеткилимниң ѳѳрүшкүзү, ооң аайы-биле санап четпес хѳй, кандыг-даа назы-харлыг, эртем-билиглиг кижилер-биле чугаалажып, оларның үзел-бодалдарын, сагыш-сеткилин үлежип, арга-дуржулгамны солчуп чоруур мен. Кызылга чедип келген салым-чолумга бичии-даа хомудавас мен. Каас-чараш чурумалдыг, арыг агаарлыг Тываны, ооң биче сеткилдиг, хүндүлээчел чонун магадаарым аажок. Мында ѳг-бүлелиг, аас-кежиктиг, бүзүрелдиг, эки эштерлиг, күзелим-аайы-биле сагыжымга тааржыр ажылдыг чурттап чоруурум ѳѳрүнчүг» – деп, Любовь Георгиевна хүлүмзүрбүшаан, чугаалап олурар.
Оралмаа МОМБУЛАЙ,
А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының редактору.
"Шын" №35 2023 чылдың май 17