Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ССРЭ-ниң культуразының тергиини деп аттарның эдилекчизи, хөй-ниитижи, сураглыг тоолчу Саая Чүвүрекович Самбуунуң төрүттүнгенинден бээр 115 чыл оюнга тураскааттым.
С.Ч. Самбуу 1908 чылдың октябрь 25-те Мөңгүн-Тайганың Хүрең-Тайга сумузунга төрүттүнген. Ооң угу – доңгактар. Ол бичиизинде ачазы Сендажының кады төрээн дуңмазы Чүвүректиң өг-бүлезинге азырандыга барган. Азыраан өг-бүлеге бодундан улуг бир акылыг, бир дуңмалыг өскен. Бичии дуңмазы ийи харлыг турда авазы аарааш, чок апарган.
9 харлыг бичии оол 2 харлыг дуңмазын чүктеп азыранчып келген. Ачазы авазының ажыынга алзып, оолдарын орта хайгааравайн чорда, олары акызы Шыыраптың (ынчан өглүг турган) өөнге өскеннер.
С.Ч. Самбуу он хар ажып тургаш-ла, моол дылды, моол бижикти боду өөренип алган. Ынчангаш Мөңгүн-Тайгага аныяк-өскенни моол бижикке өөредип чораан. 1930 чылда тыва бижик тургустуна бээрге, ол ону аажок дүрген өөренип алгаш, бижик билбес чорукту узуткаар бөлгүмнерге башкылап турган. Кускуннуг-Арыгга чайлаг школазынга башкылап, хөй аныяктарны өөреткен.
С.Ч. Самбуу 1930 чылдан эгелеп ТАР-ның нам кежигүнү. Ол 1930 чылга чедир Мөңгүн-Тайганың девискээринге Тываның аныяктар эвилелиниң кежигүнү болгаш аныяктар, чон ортузунга Нам, Чазактың шиитпирлерин суртаалдаар, аныяк-өскенни чаа амыдыралга өөредир ажылдарга кончуг идепкейлиг киржип келген.
1932 чылдан 1935 чылга чедир Барыын-Хемчик кожууннуң АРЕВЭ кожкомунуң пионер килдизиниң эргелекчизинге ажылдаан.
Ол бодунуң демдеглелдеринде мынчаар бижип турар: "Мээң ажыл-ижим, амыдырал-чуртталгамның оруун АРЕВЭ-ниң бедик чаагай ачы-дузазы «алдын эжикти» ажыткан деп хүндүлеп чоруур мен".
Барыын-Хемчик кожууннуң соонда 1936 чылдан тура, Каргы сумузунуң нам үүрүнүң даргазы оон Мөген-Бүрен сумузунуң нам үүрүнүң даргазы, Мөңгүн-Тайганың партия райкомунуң секретарының дузалакчызы кылдыр ажылдаан. 1954 чылдан 1970 чылга чедир эгезинде суму библиотеказындан оон кожууннуң төп ном саңынга чедир ажылдаан.
Саая Чүвүрекович аныяандан тура идепкейлиг хөй-ниитижи, кандыг-даа ажылдарны ак сеткилдиг кылып, бүдүштүг мөзү-шынарын көргүзүп, чонунга хүндүткелдиг чурттап чораан. Ооң төрүмелинден бойдус чаяалгазындан бир онзагай чүүлү — тоолчу, төөгүчү. Ол Тываның аас чогаалының мастери, бичиизинден тура дүрген чугаалар, үлегер домактар, йөрээлдер, кожамык, тоолдарны дыңнап, билип, шээжилеп, чогаадып өскен.
Ооң дугайын төөгү эртемнериниң доктору Монгуш Кенин-Лопсан 2008 чылда 142 дугаарлыг "Шын" солунга бижээн: "Мээң чогаадыкчы салым-чолумга Мөңгүн-Тайга онзагай салдарлыг болган. Улуг Мөңгүн-Тайганың база Биче Мөңгүн-Тайганың девискээринде кайгамчык тоолчулар, ыраажылар, аңчылар, малчыннар болгаш хамнар чурттап турар. Мен ол биче сеткилдиг, дидим чүректиг болгаш көскү карактыг кижилер-биле таныш чораан болгаш, өңнүктежи берген мен. Мөңгүн-Тайганың шүлүкчү кызы Лидия Иргиттиң "Тываның херээженнери" деп номун номчааш, ол дуңмай-биле мени таныштырган Саая Чүвүрекович Самбуунуң (1908–1986 чч.) кандыг-даа чүве болурун бүдүү билир хам чаяанныын бадыткап көрейн.
Ол кайгамчык чечен-мерген болгаш биче сеткилдиг кырган-биле сөөлгү катап 1985 чылдың октябрь 30-де чурттап олурар бажыңынга барып ужурашкан мен. Ырадыр кылаштай албас апарган чораан. Хамнар алгыжын алганып ыдарга, ''Москва'' деп бижик машиназы-биле чаңгыс сөс-даа арттырбайн бижип ап хүнзээн мен. Мени шайлаткан болгаш, бир бүдүн тарбаган эъдин хапка суп берген чүве. "Силерниң, Тывага туржук, совет чуртунга, харын-даа делегейге алдаржыыр ачы-буяныңар хайнып чыдар калчаа далайның ындында бир чурттан делгереп үнер" диген. Кара элдеп чүве, 1994 чылдың март 3-те, философия эртемнериниң доктору, Америкада хамнарның онзагайын шинчилээр фондунуң президентизи Майкл Харнер "Живое сокровище шаманизма'' деп атты тывыскан дипломну хайырлаан. Ол чүл дээрге чон кижи төрелгетенниң баштайгы чүдүлгези болур хамнаар чорукту арттырып ап шыдаан деп чүвени делегейде илереткени болур".
Саая Самбуу чүвени бүдүү билир хам чаяанныг кижи. Шүлүкчү, журналист дуңмам Лидия Иргит дугайында бижип тургаш, улуг өңнүүм Саая Самбууну ала-чайгаар сактып келдим!''.
... Шынап-ла, хамның хеп-сынын кедипкеш, алганы бээрге, арын-шырайы хуулуп, черге дегбейн шимчеп, сүртенчии кончуг кылдыр аза-четкерлерни кыйгырып, уяранчыг үнү-биле алганы бээрге, көрүп, дыңнап олурган кижээ дээштиг хуулгаазын күш сиңген кижи боор.
Улустуң бурунгу ырыларын, үлегер домактарын кедергей-ле билир. Бодунуң билир аас чогаал эртинезин шыдаар шаа-биле сактып, магнитофонга бижидип, төөгүге уттундурбас артып каар тураскаалды тургускан.
1998 чылда "Шын" солунга чогаалчы Борис Казырыкпай тоолчунуң дугайында мынчаар бижээн: ''Тыва улустуң "Будуктуг ыяшка куш чыглыр, буянныг өгге чон чыглыр" деп үлегер домаа бар. Ол шын, эки кижилер кандыг-даа улусту бодунче хаара тырта бээр, ындыг кижилерниң бирээзи — ат-сураглыг тоолчу, кайгамчык уран-чечен, мерген угаанныг өгбевис Самбуу Чүвүрекович Саая-ла болгай. Бичии өөреникчи оолак шаамдан-на оларның өөнге маңнап чеде бээр турдум. Тоолчунуң оолдарының бирээзи Андрей мээң чаңгыс класска кады өөренип, ойнап өскен эжим. Тоолчунуң өөнге улуг-биче кижилер үзүлбес чүве. Оларның ачазы дег эвилең-ээлдек, бичии уругларга ынак, оларның-биле үележип ойнаар кижилер ховар, а эң-не солун чүүл – ооң кайгамчык солун чугаалары. Ёзулуг артист кижи: тоолдар, тывызыктар, үлегер домактар, чечен чугаалар билир талазы-биле ол шуут хамыкты кайгадыр.
Бажыңынга баарывыска, номчаан номнарывысты айтырар, утказын чугааладыр. Улуг-хүнде чеде бээрге, бажыңында номнарын дөгерезин доозунун аштап-чүлгээн, кактаан турар. Дузалажы бээрге, аажок мактаар, солун чүве чугаалап бээр азы бир-ле ховар солун номну номчуур кылдыр берип каар кижи. Ынчангаш ынаар барыксаар оолдар-ла хөй. Ол алдан ажыг чылдар үези ийин. Ынчаарда Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы деп аттыг чораан.
Бир кежээ клубка "Аңчы-Кара" деп солун тоол шии болган. Көөрүвүске эживис Андрейниң ачазы те мунупкан-на ында чоруп турар, кайгап ханмаан бис. Оон дыңнап турарывыска, ол шиини бижээш, тургускаш, кол рольду боду күүсеткен болду.
"Ажыл-агыйга деткимчени берип, өөредип, хөй-хөй чечен-мерген тоолдарны меңээ өөреткен кижилерниң бирээзи – Шокшуй Сундуевич Салчак" – деп, ол чугаалаар. Ооң бижидип кааны аас чогаалының ховар сөзүглелдериниң чамдыызы аңгы-аңгы чылдарда чыынды номнарга үнгүлээн, чамдыктары гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң шыгжамырында ам-даа бар. Саая Чүвүрековичиниң үнүн бижидип кааны ''Арганың ак коданы" деп тоолу Сибирь чоннарының аас чогаалының хөй томнуг номнарында база кирген. Ооң чечен сөзү аажок быжыг, чончу, ханы дөстүг, билири аас чогаалдарының янзы-бүрү хевирлери ханы, байлак шынарлыг.
Улуг тоолчувустуң салгалынга арттырып каан эртинелери — биске ыдып чораан тоолдары, төөгү чугаалары кажан-даа уттундуруп чиде бербес. Ооң буянныг өөнге бичии чаштарның чыглыры дег, арттырып каан тоолдарын дыңнаксаарлар арбын болур дээрзинге бүзүрээр мен".
С.Ч. Самбуунуң демдеглелдеринден, чугаазындан алырга, ол аңнаарынга кончуг ынак чораан. Ооң демдеглелдеринде мындыг ырызы бар:
Ак-ла адыр сыннарынга
Аңнап өскен ашак боор мен.
Адыр-Хая баарынга
Удуп өскен бодум боор мен.
Чиңгиликтиң мээзинге
Чиде маңнап чораанымны.
Чиңге кара боом-биле
Тарбаганнап чораанымны.
Буурул тайга мурну-биле
Бугузуннап ажып чордум.
Булан дүктүг кулаш-биле
Буур сүрүп аңнап чордум.
Улаан-Дуруг, Шивээтиге
Улай-улай аңнап чордум.
Улуг Алтай чону-биле
Угбашкы дег ынак чордум.
Бо ырызында ол Алтай кирип, алтай чон-биле эп-найыралдыг харылзажып чораанын илередип турар. Алтай тоолдарны база сонуургап, оларны очулдуруп-даа турган. Ол моол, алтай дылдарга хостуг чугаалаар болгаш, кызыгаар чериниң очулдурукчузу-даа чораан.
Саая Чүвүрекович биле Девер Лама-Хөөевна салым-чаяанныг 10 ажы-төлүнүң ынак ада-иези. Улуг оглу Сентябрь Самбуу Мөңгүн-Тайга кожуунга аэропорт даргазынга, ооң соонда чажыт почта харылзаачызы болуп ажылдап чораан. Каң-оол Самбуу — Чадаананың хөмүр-даш уургайынга ак сеткилдиг ажылдап, республиканың хүндүлел самбыразындан үргүлчү дүшпейн чораан, "Кызыл тук" ордениниң эдилекчизи, Чадаананың профтехниктиг училищезиниң хоочуну, "Профтехөөредилге чериниң тергиини" деп аттың эдилекчизи. Демир-оол Самбуу акызы-биле кады Чадаананың хөмүр-даш уургайынга бүгү назынында иштинде ажылдааш, Чазактың орден-медальдары, дипломнары-биле шаңнаткан. Александр Самбуу Новосибирскиниң электри-харылзаа техникумун дооскаш, Мугур-Аксының электри-харылзаа черинге бөдүүн монтёрдан начальнигинге чедир ажылдаан. Уруу Зинаида Амыртак (Саая) кожууннуң саң-хөө адырының хоочуну.
Андрей Самбуу уран чүүл школазының хоочун одакчызы, оон пенсияже үнген. Хеймер оглу Анай-оол Самбуу 13 харлыында аарааш, чок болган.
С.Ч. Самбуунуң күш-ажылын партия, совет эрге-чагырга органнары бедии-биле үнелеп көргеш, эгезинде бижээн алдарлыг аттардан аңгыда, РСФСР-ниң "Күш-ажылга шылгарал", В.И. Ленинниң 100 чыл оюнга тураскааткан юбилейлиг медаль, "Ада-чурттуң Улуг дайынынга шылгарал дээш», «Тиилелгениң 40 чыл ою» медальдар дээш хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи. Ооң кылып чораан хөй-ниити ажылы, солун амыдыралы, тыва культурага киирген үлүү дээш С.Ч. Самбуунуң ады-биле кожууннуң төп ном саңын адаан.
Зинаида АМЫРТАК.
“Шын” №92 2023 чылдың декабрь 2