Август 3-те “Сүбедей” спорт ордузунга бүгү Россия чергелиг хостуг хүреш маргылдаазы болуп эрткен. Бо маргылдааны хостуг хүрештиң Тывага нептерээнинден бээр 65 чылдаан оюнга база хостуг хүрешке делегей чергелиг спорт мастери Аян-оол Ондарның мугур 45 харлаанынга тураскаадып эрттирген.
Краноярск, Кемерово, Иркутск хоорайлардан, Якутск-Саха болгаш Тыва Республикалардан 17 шыырак дээн мөгелерниң хүрежи бедик деңнелге болуп эрткен.
Баштайгы хүреш
Баштайгы хүрешке делегей чергелиг спорт мастерлери, Начын Куулар (Кыргыс республика), аныяк мөге Кежик Монгуш (Иркутск) ужуражып, чараш хүрешти көргүскеннер. Эгезинде аныяк мөге шалыпкын, сан талазы-биле мурнап-даа турду, ынчалза-даа дуржулгазы бедик Начын Куулар сөөлгү секундаларда агаарга көдүрер, чараш аргазын кылып тиилээн. Ийиги салыгда Кемероводан тыва тон кеткен, тываның күдээзи, спорт мастери Кирил Корнеев биле Красноярскыдан делегей чергелиг спорт мастери Кежик Чымба көрүкчүлерниң хей-аъдын көдүрүп, езулуг эр байдалын көргүскеннер. Төнчүзүнде, Кежик Чымба буттан алгаш, черле салбайн, хевис кырынга аай-дедир чуглуп чоруп, кызып тургаш, 2 санны ап, түңнелинде 5:5 кылдыр деңнээш, сан талазы-биле ойнап алган. Дараазында ужуражылгаларда Иркутскының төлээзи Чаян Монгуш база Красноярскыдан Сайын Казырык удурланыкчыларын тиилээш, 4 мөге санынче киргеннер.
Дөрт шыырак мөгениң хүрежинге Начын Куулар удурланыкчызы Сайын Казырыкты дораан агаарга октаар аргазын кылгаш, 4 санны алган, хүреш 6–1 кылдыр төнген. Түңнел хүрешче Начын Куулар кирген. Дараазында Кежик Чымба удурланыкчызы Чаян Монгушту 7–0 кылдыр ойнааш, түңнел хүрешче кирген.
Байырлыг ажыдыышкын, шаңнал-макталдар
ТР-ниң спорт сайыды Субудай Монгуш шаңнал макталдарны тывыскан. Аян-оол Ондарның баштайгы тренери Сергей Мартынага болгаш Мерген Ооржакка “Тыва Республиканың алдарлыг тренери” деп хүндүлүг атты, Каң-Демир Монгушка Тыва Республиканың хостуг хүреш чөвүлелиниң “Хостуг хүрештиң сайзыралынга кирген үлүг хуузу” деп медальды тывыскан. Красноярск хоорайда тренери Сергей Сергеевич Витковскийге Тыва Республиканың медалын тывыскан.
Шаңнал макталдар соонда дүшкүүрлүг ужуражылгалар эгелээн. Үшкү чер дээш Сайын Казырык удурланыкчызы аныяк мөге Кежик Монгушту 8:2 санга ойнааш, 100 муң акшаның сертификады-биле шаңнаткан. Тулган тиилекчи дээш хүрешке Начын Куулар шыырак удурланыкчызы Кежик Чымбаны хүреш эгелээри билек агаарга октаар аргазын кылгаш, 5 санны алган, элээн болганда, Кежик база 4 санга чараш арганы кылган. Ынчалза-даа хүреш 7 биле 5 кылдыр Начын Кууларның тиилелгези-биле доозулган. Тиилекчи 300 муң база тренери Айдаш Самдан 100 муң акшаның сертификаттарын алганнар. Ийи дугаар чер алган мөге 200 муң акшаның сертификадынга төлептиг болган.
Түңнелинде, Өвүр кожууннуң удуртулгазы Аян-оол Ондарга “Өвүр кожууннуң алдарлыг хамаатызы” деп хүндүлүг атты тывыскан. ТР-ниң чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Мерген Дагба Өвүрде эш-өөрүнүң өмүнээзинден “Лада Гранда” машинаның дүлгүүрүн Аян-оол Ондарга тывыскан.
Маргылдааның тускай шаңналдары: эки шииткекчилер деп атка Кемерово облазындан бүгү Россия чергелиг шииткекчи Арнольд Топоев база Тывадан бирги чергениң шииткекчизи Шолбан Серээ төлептиг болганнар. Маргылдаага эң чараш хүреш болгаш чараш арга дээш Начын Куулар, Чаян Монгуш, Эзир Тюлюш шаңналдарны алганнар. Сөөлүнде шаңнал үезинде Начын Кууларның эштери ам-даа чараш хүрежи-биле аарыкчыларын база Тывазын алдаржыдары дээш “Нива” машинаның дүлгүүрүн тывысканнар. Ол ышкаш Кежик Чымбага эш-өөрү “Лада-Гранданың” дүлгүүрүн тывысканы улуг чоргаарал.
Мөгениң эрткен орууу
Аян-оол Ондарның баштайгы тренери Сергей Мартынаның сактыышкыны.
Аян-оол 1986 чылда Өвүр кожууннуң Торгалыг школазынга 1 класска өөренип киргеш, хостуг хүреш секциязынга күзелдии-биле хүрежип, чоорту эштериниң аразынга ылгалып, кожуун чергелиг маргылдааларга эки хүрежип, тиилеп-даа турду. Алыс боду иезиниң-даа, адазының-даа талазындан мөге уктуг болгаш хүреш ханында деп билдингир. Дөрт класс соонда Солчур ортумак школазынга өөренип, улаштыр тренер башкы Каң-Демир Монгуштуң удуртулгазы-биле чедиишкинниг хүрежип, школачылар аразынга республика чергелиг маргылдааларга шаңналдыг черже кирип, тиилеп-даа турду. Салымныг, чүткүлдүг, тура-соруктуг бичии мөге 10 класс дооскан соонда, Кызылга Олимпийжи курлавырлар училищезинге өөренип, Мерген Ооржактың удуртулгазы-биле эки белеткенип, дуржулгазы бедип, Республика база Сибирь зоназынга шылгарап, улуг тренерлерниң кичээнгейин чаалап алган. Тыва хүрешке чедиишкини 1998 чылда 20 хар чедир аныяк мөгелер аразынга 1 дугаар Наадым хүрежинге илерээн. Ынчан 2 дугаар шаңналдыг черни ап, үжүүрлешкен.
Улаштыр 1999 чылда Красноярскының В. Астафьев аттыг күрүнениң педагогика институдунче кирип алгаш, аңаа Россияның база Тываның алдарлыг тренери С.С. Витковскийниң база ССРЭ-ниң, Россияның, Тываның алдарлыг тренери Д.Г. Миндиашвилиниң удуртулгазы-биле чедиишкинниг хүрежип, Сибирь зоназынга хөй удаа шаңналдыг черни ап, чемпионнап, Россияның спорт мастери деп атты чаалап алган. Түңнелинде, 2002 чылда Якутск хоорайга Россия чемпионадынга, чемпион атка төлептиг болган. Ооң соонда 2002–2005 чылдарда И. Ярыгин аттыг делегей чергелиг Гран-при турниринге чаңгыс эвес удаа шаңналдыг черже кирген. Бурятияның президентизиниң шаңналы дээш делегей чергелиг турнирге 3 катап шаңналдыг черже кирген (2002–2004). Ол ышкаш делегей Кубогунуң призеру болган (2005). Бедик спортчу чедиишкиннери дээш 2005 чылда делегей чергелиг спорт мастери деп атка төлептиг болган. База ол-ла чылын делегей чергелиг Д.Г. Миндиашвили аттыг хүреш академиязын дооскаш, Кызылдың Олимпийжи курлавырлар школазынга 2018 чылга чедир тренерлеп, директорлап ажылдаан. Амгы үеде 55-ки мото-адыгжы (даг) шериг кезээнде спортчу взвод командириниң хүлээлгезин чедиишкинниг күүседип чоруур.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.