НОЯБРЬ 30 — БҮГҮ-РОССИЯНЫҢ ИЕЛЕР ХҮНҮ
Шагаан-Арыгның 1 дугаар школазынга чаңгыс эвес чылдарның дургузунда өөреникчилерге күш-культура кичээлдерин эрттирип, Тыва Республиканың хол бөмбүүнүң маргылдааларынга чемпионнап турар кылдыр өөреткен хөй санныг өөреникчилерниң ынак башкызы, ТР-ниң күш-культура болгаш спорттуң тергиини, хүндүткелдиг башкывыс, эживис Байана (Мара) Бадыевна Ондарны Улуг-Хем кожуунда танывас кижи чок боор деп санаар мен.
Хөй чылдар иштинде үре-түңнелдиг ажылдап, кадык амыдыралды суртаалдап, спортка, күш-культурага хандыкшылдыг кылдыр бичии уругларның сонуургалын оттуруп, чаңчыктырып келген башкывыс Эрзинниң Мөрен чурттуг.
Кандыг-даа кижи чурттуг, а чурт төөгүлүг болур. Байана Бадыевнаның тоолда дег дагларлыг төрээн чурту Эрзинниң Мөрен сумузунга аалдап четкеш, кавайлыындан өскен бажыңынче кирип, өпей ырын ырлап өстүрген авазы-биле таныжып чугаалажыр аас-кежиктиг болганымга сеткилим ханызындан өөрүп, шуптузун дыңнап бижип, номчукчуларга сонуургадып таныштырайн.
Байана Бадыевнаның авазы Саяна Кыргысовна Хүдерниң назы-хары улгаткан-даа болза, адак-бышкаа чиик, угааны чарт болганын магадап, ооң сактыышкыннарын сонуургап дыңнап, хөй ажы-төлдү кижизидип өстүрген Маадыр иениң дугайында демдеглекседим. Ол бодун таныштырып, бүгү назынында удуртур ажылдарга ажылдап чораанын тодазы-биле тайылбырлады.
«Ажай-буурул Хайыракан соңгу эдээн угулзалай агып чыдар, тооруктуг тайгалардан бажын алган Чөөн-Адыр, Ортаа-Адыр, Ак-Адыр дамырактардан каттышкан Мөрен хем ада-өгбелеримниң чурту. Чылдың дөрт эргилдезинде хонаштарын солуп, аай-дедир көжүп чурттап чорааш, Дүгерлер 12 ажы-төлдү чырык черге чаяап, өстүрген. Оларның 11 дугаар кызы – мээң авам Кыргыс Дүгеровна Норзуңмаа. Авамның дың чаңгыс кызы мен. Ачам Кыргыс Сагдыевич Хүдер Дазыргай чурттуг Сагды Самдан Сааларның улуг оглу.
Ада-ием 1941 чылда, дайын эгелээн үеде, «ополчен» шериинге өөренип тургаш, өг-бүле болуп кады чурттаан. 1942 чылдың соок кыжынында, декабрь айда төрүттүнген мен. Хинимни Саян артындан ажылдап келген Сагыякова деп орус эмчи кескен. Ынчангаш урууңарга Саяна деп атты бердим, эки өстүрер силер дээш, аажок каттырган деп, кырган-авамның чугаазындан дыңнаан мен.
Кыргыс Хүдер биле Норзуңмааның дың чаңгыс, эрге-чассыг уруу болуп өзүп келдим. Школаже киргижеге чедир Мөрен өрү Шончалайты-Аксы чайын чайлаавыска, Сахир-Толга кыштаавыска чурттап, күзүн, чазын авам биле ачам МЧАЭ ажылы кылып, чазын чер аңдарып, тараа тарып, чайын сиген ажылы, күзүн тараазын кезип ажаар, кыш боорга Алдын-Уургайы дээш ийи шанактыг аътты коштап алгаш ажылдап чоруптар турганнар. Чиң сөөртүр деп-ле ажылдыг, ол чорааш ай ажыг хире болгаш чанып келирде, шай-таакпы, далган-быдаа холумаа, даш чигир чүү-хөөлүг келир. Ол бараанын чоогунда аалдарга хирези-биле шуптузунга чедиштир үлеп бээр турган. Ачамның чедип келирин четтикпейн, хүннүң-не манаар, сактыр турган мен.
Чайын Шончалайты-Аксынга 3-4 аал кады чайлаар, өшкү-хоювусту аалдарывыс уруглары-биле ээлчежип кадарып чайлаар бис. Каттыжып алгаш чайын кичигене, күзүн ай-бес казып чип, каттап, тооруктап, сайзанактап өскен бис.
Миннип кээримге-ле кады турар аалдарывыста даай-күүйүвүс, угбавыс Зоя Сотнам, даайларывыс Лопсаң Кенден, Кыргыс Демир-оол. Кырган-авам бо аалдар-биле үргүлчү дыка чоок эдержип чораан, уруглары шупту демниг кады ойнап өскен бис. Чайын от одаар кылдыр кургаг хараганнаар турган бис. Чаңгыс черге чыып алгаш, аалче чүктеп чедирер. Аалдарның уруглары хөй болгаш чыып эккелген хараганы хөй болур, мен чааскаан болгаш эвээш деп эскерип көргеш, оларга деңнежир дээш, эртежик даң бажында туруп алгаш, хараганнап эгелей бээр турган мен. Ынчангаш кырганнарым мени кежээ деп мактап, боттарының уругларын чалгаа чүвелер деп, чемелээр турган. Ынчалдыр-ла 3 харлыымдан тура аът мунар, мал-маганга хумагалыг, ада-өгбелеривистиң кылып чораан ажылын кылыр турган мен.
“ИХИ” АЛДЫМ
1950 чылда школа назыны четкеш Мөренге чаа школаже өөренип кирдим. Ынчан форма турбаан болгаш, тыва тоннарлыг өөренип турдувус. Чаңгысклассчыларым менден шору улуг, бижип, номчуп билир, алызы черле белеткелдиг турганнар. Мен күжүр бижип-даа, номчуп-даа билбес, үжүктер безин танывас, чараштыр бижиир деп кичээлге «2»-ле алыр турган мен. Өске эштеримден чыда калбас дээш, дыка кызып өөренир турдум. Ай хире болганда өскелерден дудак чок өөрени берген мен, сан суг бодаарым черле шору апарган. Чүгле чурулга биле чараштыр бижииринге “2”-лээр турдум. Кырганнарым келгеш: «Чаа, каш деп демдек ап тур сен, уруум?» дээрге, 2-ни база адап шыдавас «ихи» дээримге чаптап, катап-катап айтырар турганнар.
Школага ийи башкы школа директору Сержи башкы биле Сендеш-оол башкы ажылдап турган. Бир чыл саадатпайн эрте берген. Сан аймактыг чүүлдерге черле эки, химия, физика, алгебра кончуг ынак эртемнерим апарган.
1956-57 чылдарда Мөрен школазы 7 чыл школазы турган. Аңаа 7 классты дооскан чаңгысклассчы эштеримни сактырым, билирим-биле адаайн: Базыр Самыжап — малчын, Баанай Нүүкей — уруглар садынга поварлап чораан, Бексе Ойдуп — малчын, Бопагай Биче-оол, Бексе Дермин, Докчут Анай-оол хову бригадазынга тракторис- теп чораан, Долгар-Суу Бады-Мөңге, Дирчин Ашак-оол — аъш-чем завхозу, Орнугу Евгения — малчын, Чыпсынак Бады — мал эмчизи, Чалзырай Мөңге — автомеханик, чолаачы, Кулдун Диизей, Кулдун Доржатмаа — малчын, Сандак Андрей —хойжуларның бригадири, Шимит Вера — кижизидикчи башкы, Домаа Шулуу — тракторист, Ынаалай Октябрина — саанчы, малчын.
Чедиги классты дооскан соонда, эштерим улаштыр өөренмейн барганнар. Чааскаан Эрзин ортумак школазының 8 «в» клазынга 1957-58 чылдарда өөренип киргеш, 1960 чылда өске өөрүм-биле кады 10-гу классты доостувус.
УДУРТУКЧУЛАП АЖЫЛДААНЫМ
Бышкан билигниң аттестадын алгаш, Мөренниң уруглар садынга кижизидикчи башкы кылдыр ажылдап эгеледим. Бичии чаштар-биле ажылдаары солун-даа, чаптанчыг-даа, баштайгы үезинде берге-даа турду. Ажылымга шуудай бергенимде, бир эртен колхоз конторазынче даргалар келдирткен. Чеде бээримге партком секретары К.Ч. Шомбун, комсомол секретары К.Б. Шулуу, херээженнер чөвүлелиниң даргазы М.Т. Бэлчээ, колхоз даргазы С.К. Базыр даргалар мээң ажылымны сонуургап айтыргаш, келдирткен сорулгазы-биле таныштырдылар. «Комсомол кежигүнү кижини комсомолчу путёвка-биле чаа ажылга томуйлаар дээш келдиртивис. Колхозтуң 2 дугаар Кужурлуг-Булуңда сүт-бараан фермазының ажылы арай аскап турар, аңаа барып учётчиктеп ажылдаар кылдыр сүмелеп тур бис. Чурттаар чаа өг дериптивис, 2 аныяк саанчы база эккеп бээр бис» дээрге, чөпшээрежипкен мен.
Он ай төнчүзүнде чаа өглүг, 2 эштиг апарган мен. Он ийи ажылчынныг коллективке удуртукчулап ажылдап эгелээн мен. Ай санында сүттүң отчёдун кылыр, үнген-кирген мал отчёду, ферманың бүгү-ле ажылын харыылап, чонну ажылдадып, ажыл-агыйын түңнеп, алыр акша-көпеегин санап киирбишаан, ферманың иштики ажылы сиген-доозуну, өдек-кыштаа дээш чүнү кылбас дээр, ажылым чымыштыг-даа болза, дыка солун турган. Чыл ажыр ажылдаан соомда ферманың хамык сүттүг инектерин чаңгыс сүт-бараан фермазынче мөөңнээр дээш шилип апарган, ферма эъткир угланыышкынныг апарган, планга немере кылдыр каш инектер, чүгле кадарчылар арткан. Аныяк саанчыларны бир дугаар сүт-бараан фермазынче чоруткан.
Мен катап-ла суурже кирип, уруглар садынга эргелекчилеп ажылдай берген мен. Суурга келиримге хөй-ниитиниң ажылы эңдерилген, комсомол комитет кежигүнүнге Херээженнер чөвүлелинге ажылдап, хире шаам-биле хөй-ниити ажылдарынга киржип, чүнү кыл дээрил черле чажам дивес ажылдаар турдум.
1967 чылдың декабрь төнчүзүнде райкүүскомдан дарга келген, силерни келдиртип тур дээрге чеде бээримге, Аваа Чигжитович Монгуш Мөрен сумузун ийи аңгылап турар деп. “Чаа тургустунар Мөрен сумузунга секретарь херек, чон-биле сүмележиримге кижи бүрүзү силерни сүмелээр чүве-дир, канчаар силер, черле аныяк кижи ажылдаар болза эки, чон силерге идегеп турар-дыр, ажылдап көрүңер” — дээрге, ам канчаар боор, чөпшээрежипкен мен.
Ынчангаш Мөрен сумузу Булуң-Бажы сумузундан аңгыланып, 1968 чылда ийи аңгы суму болган. Мөрен сумузунуң секретарынга, даргавыс Кыргыс Ензакович Доржу-биле иелээн ажылдап эгелээн бис. Сумунуң ажылы хөй талалыг болгаш берге-даа, солун-даа. Чүгле хөй-ниити-биле, чон-биле ажылдаар. Секретарь, ХБАБ, бухгалтер, үндүрүглер чыыр, шериг учёду, паспорттарның үндүр-киир бижидилгези, депутаттар-биле ажыл, хөй-ниити ажылы болгаш чоннуң социал талазын өөренип көөр, чедер-четпестерни илередип, дуза кадар аргаларын тывар. Бо ажылдарны шуптузун харыылап турган мен. Хуу малдың учёт-отчёт чизези дээш-ле ажыл черле төнмес.
Участок шагдаазы турбаан. Корум-чурумну боттары-ла шыңгыы тудар турган. Ажыл шагы үзүп, корум-чурум үрээр, арага-дары ижер чорук бистиң сумуга чок турган. «Ширбиил» деп шоодуглуг хана солун үргүлчү үнер турган. Аңаа ажыл шагы үскен, чурум үрээн, ажы-төлүнүң өөредилгезинче кичээнгей салбас улусту чуруп, чырыдар, кым-даа хорадап, кыжанып турбас, харын коргар, эпчоксунар турган. Республикага эң эки чаагайжыттынган, корум-чурумнуг суур диртип, соцчарыштарга тиилекчи болуп, вымпел, диплом болгаш акша шаңналдарын ап турдувус.
Сумуга ниитизи-биле 25 чыл ажылдааш, хөй шаңнал-макталдарга төлептиг болганым кады ажылдап чораан эш-өөрүмнүң демнии, ажыл-ижинге кызымак болгаш мени деткип чораан чонумда. Ажылчын, кежээ, эптиг-чөптүг, экини-даа, бакты-даа деңге үлежип, сен-мен дишпейн, сумунуң сайзыралы дээш демниг ажылдап чораан даргаларымга чоргаарланып чоруур мен.
Сөөлгү 5 чыл иштинде көдээ совет чанында партия эге организациязынга секретарьлап ажылдааш, дыштанылгаже үндүм. Хөй чылдар иштинде бодумнуң хире-шаам-биле чонумга бараан болуп, чонумнуң идегелин шынзыдып ажылдап чораанымны хөй-ниити үнелеп, меңээ 1981 чылда Москваның ВДНХ баар халас путевканы шаңнап тывыскан. Хүндүлел бижиктер, өртектиг белектер, район, суму чергелиг шаңналдарны тыпсып турганы үр чылда ажылымның эки түңнелиниң херечизи деп санап чоруур мен» — деп, Саяна Кыргысовна бүгү чурттап эрткен оруун таныштырды.
ЧОНУ ЧООРГАН, ХӨЙҮ ХӨЙЛЕҢ
Байана Бадыевнаның авазы кончуг эрестиг, бажыңында аар-саар ажылын кылбышаан, ажылдап чораанын сактып, кады өөренип чораан эш-өөрүн, орус башкыларының аттарын безин шуптузун адап тургаш сонуургатты.
Уругларының ачазы Бады Сагаачыевич Сувак-биле 1961 чылда өг-бүле тудуп чурттааш, 10 ажы-төлүн ажыл-агыйга кызымак кижилер кылдыр кижизидип өстүрген, оларынга чоргаарланып чоруур ада-ие болду. Эп-найыралдыг өг-бүле 59 чыл эгин кожа чурттап, бот-боттарын деткижип чоруур.
«Чону чоорган, хөйү хөйлең» дээри чөп. Чоннуң буянында, ажай буурул Ак-Хайыраканывыстың ачызында, оран-чуртувус буянында эки чурттап чоруур бис. Он ажы-төлдү төрээш кижизиткени дээш, Чазактың «Маадыр ие» деп атты тывысканынга өөрүп чоруур бис. Амгы үеде уруг-дарыывыс ачы-буянын, дузазын көрүп, чоргаар, хостуг чурттап чор бис» — деп чугаалап орар. Өөнүң ээзи Бады Сагаачыевич Х, ХI беш чылдың социалистиг чарыжының тиилекчизи, шылгараңгай күш-ажылы дээш орден-медальдарның эдилекчизи, кайызы-даа күш-ажылдың хоочуннары.
Бо өг-бүлениң ажы-төлү ада-иезиниң ажыл-агыйжы, эп-найыралдыг чоруун дөзеп алган, амыдыралы чедимчелиг, ажыл-агыйында чедиишкинниг, үре-түңнелдиг чурттап чоруурлар. Байана Бадыевна ада-иезиниң он ажы-төлүнүң ортун кызы. Бодундан улуг 4 угбалыг, 2 кыс, 3 эр дуңмалыг. Олар башкы, тудуг инженери, бухгалтер, экономист, терапевт эмчи, харылзаа салбырында, иштики херектер органнарында дээш шупту аңгы-аңгы тускай эртемнерлиг төрээн Тывазында ажылдап чурттап чоруурлар.
Бичии дуңмазы Байлак Омск хоорайның иштики херектер академиязын дооскан, полицияның майору, дайынчы хөделиишкиннер хоочуну, Чечен дайынының киржикчизи.
Хеймер дуңмазы Буян 2022 чылда тускай шериг операциязы эгелээнде мөөңнээшкин-биле чоруткаш, дайын шөлүнге аар балыглаткаш, үр үеде эмнедип чорааш амы-тынындан чарылган.
Хеймер оглунуң ажыын ажып чорза-даа, сула салдынмайн, ажы-төлүнге, уйнуктарынга алаагып, Мөренниң Маадыр иези Саяна Кыргысовна чонунуң аразында үлегерлиг өгбе диртип чурттап чоруур. Уруг-дарыы авазын карактап, дузалажып чоруурлар.
/ Светлана ДИМИТ,
К.К. Кудажы аттыг төп ном саңының информастыг төвүнүң удуртукчузу.
Чуруктарны өг-бүле архивинден алган.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27