Ады-сураа диңмиреп көрбээн, эрес-кежээ, арыг-силиг, көскүлең эвес, бөдүүн өг-бүле бар. Михаил Чамыяңович, Татьяна Шагдыровна Монгуштар Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей суурунда эки турачы Сат Бүрзекейниң адын эдилээн кудумчунуң бажында чурттап олурарлар.
Олар дөрт ажы-төлдүг. Улуг уруу Чейнеш Михайловна – дээди эртемниг эмчи. Ол өг-бүлези-биле Ямал-Ненец автономнуг областың Шурышкар районунда Горки суурнуң эмнелге лабораториязының эргелекчизи болуп ажылдап чоруур. «Өг-бүле эмчизи» деп мергежилдиг болгаш, ниити практиканың эмчизи. Пандемия үезинде хүлээлгезин ак сеткилдиг, быжыг тура-соруктуг күүсеткени дээш база Эмчилер хүнүн уткуштур хөй чылдарда ак сеткилдиг күш-ажылы дээш район баштыңының шаңналдарын ап, тыва адын сыкпайн, чонунга хүндүткелдиг ажылдап чоруур. Танаа-Херел, Чиңгис, Мерген деп оолдары өзүп келгеш, мал-маган азырап, кажаа-хораа, кыштагдан бээр кылып ап, чурттаар бажың-балгаттарын тудуп ап, амыдыралын шуудады бергеннер. Кадыының байдалы-биле ачазының күш четпейн чораан ажыл-хожулун эр кылдыр өскен оолдары аайлаптар апарганы ол. Авазы бүгү назынында Хөндергейниң “Челээш» уруглар садынга ажылдап каан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Соңгу чүк биле Хөндергей аразын Кызыл четкеш келгени-биле дөмей кылдыр аргыжар, ажы-төлүн карактажыр эргим кырган-ава.
Ожук дажы дег үш оглу үжелээн школа дооскан соонда, шериг албан-хүлээлгезин эрттирген. Улуу Танаа-Херел биле ортун оглу Мерген өг-бүлелиг, ажы-төлдүг, а хеймери Чиңгис өг-бүле тутпаан. Амгы үеде үш алышкы Ада-чуртун камгалаар ыдыктыг хүлээлгезин күүседип, тускай шериг операциязында киржип турарлар. Чаа-ла 40 хар ажып чоруур Танаа-Херел Монгуш 2023 чылдың сентябрьда Москва хоорайдан керээ чарып алгаш, аъттаныпкан. Дайынчы даалгаларже кире бергеш, ай-айы-биле харылзааже үнмейн, чоок улузунуң угаан-кудун чеже катап ышкындырбаан дээрил. Манаашкынның чеже шыланчыг дүннери эртпээн боор, хөөкүй ие эртенги сүттүг шайын оран-таңдызынче өргүп, чалбарып, диленип-ле, ачазы хөөкүй «дөртен бирин» чажып каап, «хырны тодуг, бажы чиик, оруу ажык» деп идегелдиң сөстерин каш катап номчуваан дээр. Михаил Чамыяңович хуваанак салыр акый чүве. Чаңгыс чер чурттуглары, кожалары мал-маганы одардан келбейн баар болза-ла, дораан-на аңаа халчып чедерлер. «Хуваанаа кончуг шын кижи»– дижирлер болгай. Танаа-Херел, мээң билирим, дөрт катап балыгланган. Чүгле чаңгыс катап эрткен чайын шөлээлеп келген. Ол келгенде, хеймер кызы мырыңай ачазындан салдынмайн, чиигенип үнерге безин, кудуруу апарган халып турарын чаптап, кээргээр турдулар. Ол шеригге часпас адар адыгжы турган болгаш, ТШО-га баштай снайпер кылдыр дайынчы даалгаларже үнүп турган. Амгы үеде ол хайгыылче шилчээн. Ынчангаш үргүлчү мурнуку шугумда.
Ортун оглу Мерген шериг албан-хүлээлгезинден ээп чанарда, ефрейтор эргелиг келген. Өг-бүлелиг, бир уруглуг, орук ажыл-агыйынга ажылдап турган. 2024 чылдың август айда керээ чарып алгаш, амгы үеде Ада-чурт камгалаар ыдыктыг хүлээлгеде албанын эрттирип турар.
Хамык ужур хеймер оглу Чиңгисте болгай. Ол угбазының чанынга Ямал-Ненец автономнуг областың Шурышкар районунда Горки суурнуң ортумак школазынга ажылдап турда, мөөңнээшкин чарлаттына берген, ооң ады база даңзыда бар болган. Ынчангаш 2022 чылдың сентябрь 26-дан тура тускай шериг операциязында албан-хүлээлгезин күүседип турар. Хеймер дуңмазы дайын-чаада коргуш чокка эрес-дидим киржип турда, акыларының амыр-тайбың чуртталгада дыштыг олурган херээ чүү боор. Шериг деп чүвени көрген-дир, Ада-чурт камгалаары деп чүл ол дээрзин эки билир-дир, ок-чепсек-биле таныш-тыр, ынчангаш акылары соңнуг-мурнуг дуңмазының соондан керээ чарып чорупканнар.
Монгуштарның оолдары үжелээн Ада-чурт камгалалында. Хеймери Чиңгис 2023 чылда, улуу Танаа-Херел 2024 чылда РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле Россияның күрүне шаңналы болур Жуков медалы-биле шаңнатканнар.
Эрес-дидим, коргуш чок, маадыр дайынчы алышкыларның ада-иези Михаил Чамыяңович биле Татьяна Шагдыровна Монгуштарны бо чылын «Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш» деп медаль-биле Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүнде шаңнаан. Биче сеткилдиг, буянныг дузааргак эмчи кысты, эрес-дидим, чаныш-сыныш чок, коргар чүвези чок маадыр оолдарны кижизидип каан үлегерлиг ада-ие оон-даа өске шаңналдарга төлептиг. Оолдарының маадырлыг чоруктары дээш бүдүн Төрээн чурт оларга мөгейип турар дизе, хөөредиг эвес. Маадыр алышкыларның кандыг бергелерни эртип турарын, чеже дайзынны узуткаанын, чеже дайынчы даалганы кайгамчык кылдыр күүседип чоруурун, чеже кижиниң амы-тынын камгалап чоруурун амдыызында бис кайын билир бис. Кедизи барып дөмей-ле төөгүже оларның маадырлыг чоруктары киир бижиттинер, оларның аттарын алдын үжүктер-биле төөгүже киир бижиир. Тускай шериг операциязы ам-даа төнмээн. Өөрүшкү-маңнайлыг, тиилелгелиг, орден-медаль, ачы-хавыяазы хөректерин долдур чайнаан, «Россияның Маадыры» деп өндүр аттарлыг үш кады төрээн алышкының төрээн черинде манап олурар хайыралыг ада-иезинге онча-менди, кадык-чаагай ээп кээр хүнү чоокшулазын деп күзээр-дир бис.
Хөндергейниң Бүрзекей кудумчузунуң эң бажындан эң адаанга чедир тускай шериг операциязында эрес-дидим тулчуп турар маадырлар хөй. Ол төрээн кижилеривистиң база бүгү тыва дайынчыларывыстың шуптузунуң сүлдези бедик болзун деп чалбарып, ТШО-га Россияның Тиилелге хүнү деп чаа байырлалдың түрлүг-сүрлүг хүндүлүг аалчылары болзун деп күзээр-дир бис. Тайбың амыдыралга хүндүледип, аныяк-өскенге үлегер бооп, өгбе назынга чедир чурттаар болзуннар.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны өг-бүлениң архивинден алган.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18