2025 чылды Ада-чурт камгалакчызыныӊ чылы кылдыр чарлаан болгай. Ол ышкаш Улуг Тиилелгениӊ 80 чылын база демдеглээр. Оон аӊгыда, тускай шериг операциязында Тыва чуртувустуң аныяк оолдары эӊ-не эрес-дидим, туруштуг, ак сеткилдиг киржип турар. Дыка хѳйү амы-тынын берген-даа болза, аразындан маадырлар база үнген. Ам оларныӊ бирээзи-биле таныжыӊар.
Бижиксээн камгалакчымның адын Чалым Чүлдүм-оол дээр. Россияның Маадыры бедик атты алырда, ол 36 харлыг болду. «Кижи чурттуг, куш уялыг» дээр болгай. Ооң өскен-төрээн чурту ыраккы кыдыг-кызыгаар Өвүр кожууннуң ырда кирген Чаа-Суур ол. Сайзыраңгай совет үеде ат-сураглыг, бай-шыдалдыг «Торгалыг» совхозунуң бир улуг салбыры, шаандагы «Эртинелиг» колхоз ол-ла болгай. Чалым Чүлдүм-оолдуң ада-өгбелери шаанда, көшкүн үеде, Успа-Хөл (Убса-Нур) кыдыы, Туматтар чурту Хоолу, Ирбитей деп черлерге хой-малын өстүрүп, амыдырап чорааннар. Кажан араттар сууржуң байдалче шилчип, баштайгы школа албан черлери туттунуп эгелээрге, өөреникчи назылыг ажы-төлдүг өг-бүлелер О-Шынаа, Ак-Чыраа, Чаа-Суур деп суурларже тарай көжүп, турумчуй бергени — эрткен төөгүнүң арыннары болур. Чалымның авазы Зоя Кыргысовна суурнуң баштайгы үндезилекчилериниң уруу болгаш, бичиизинден-не эрес-шоваа, хөй-ниитижи болуп өзүп келген. Школачы чылдарында баштай клазының, оон ниити школаның, школа соонда суурнуң комсомол ажылынга бердинип, чаа-чаа ажыл-херектерниң эгелекчизи болбушаан, сорулгазын эчизинге чедирер кызымак чораан. Комсомол дүжүп, эде тургустунуушкун эгелээн соонда, Зоя Кыргысовна көдээ ажыл-агыйның хой-мал талазы-биле херектиг билиглерин шиңгээдип ап, өскен-төрээн чериниң хөгжүлдезинге үлүг-хуузун кадып, хүндүлүг дыштанылга үнгүже бараан болган.
Ачазы Сюндюп Туматович эзер дергизинден туттунуптар апаргаш-ла, аалының мал-маган ажылынга дузалажыр, кадыг ажыл-чымышка чаңчыккан болгаш күш-культуржу, спортка ынак, өөрениринге-даа салымныг оол болган. Чаа-Суур чеди чыл школазының соонда, улаштыр кожуун төвү Хандагайтыга ортумак билиг школазын дооскаш, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң машина-техника салбырынга чедиишкинниг өөренгеш, механик мергежилдиг аныяк специалист болуп чер-чуртунче ээп келген.
Беш-алды чыл ажылдап чорда, совхозтуң дирекциязы Сюндюп Туматты Красноярскының политехниктиг институдунче билиин бедидери-биле өөредип чорутканының соонда, автопарктың улуг инженер-механиги болуп, амыдыралының сөөлгү хүнүнге чедир билиин, күжүн совхозтуң сайзыралынга киириштирип, хөй ажы-төлдүң үлегерлиг адазы болуп ажылдап-чурттап каан.
Зоя биле Сюндюп Чүлдүм-оолдар 1970 чылда комсомолчу куда-доюн эрттирип, эгин-кожа чурттааш, 4 оол, 3 кыстың аас-кежиктиг ада-иези болганнар. «Ада-ие кандыгыл, ажы-төл ындыг болур» деп мерген угаадыгда дег, оларның оолдар, кыстары ада-иезиниң изин чандыр баспаан, тура-соруктуг, ажыл-ишчи кижилер болган. Ачазы Сюндюп ылаңгыя оолдарын бичиизинден-не эки чаңчылдарга кижизидип, хериминиң иштинге күш-дамырларын быжыктырар херек чүүлдерни кылып берип чораанын өөнүң ишти сактып чугаалаар.
— Ажы-төлүм өөр-өнер, эжеш санныг-дыр, ам соксаай аан – деп бодалдыг, бодун дыштандырып аржааннап, Чадаана–Кызылда төрелдерин эргип чайлааш, Зоя Кыргысовна чеди дугаар «дакпырлыг» апарганын эскербейн барган. Ам канчаар, тыва кижи төл аартыктаар эвес, амы-хууда планныг бодалдарын аткаар октап, соксаткан. 1987 чылдың чайы кончуг изиг, кааң болган. Семис-шыырак Зоя Кыргысовнаның адаа аартап, чиигээр үези келгенде, суурнуң фельдшер эмчизи шөлээлеп алгаш, Дус-Хөлдей берген болган. Бодунуң байдалын билгеш, июль 20-ниң эртенги сериинин ажыглап, ашак-кадай кожуун эмнелгезинче үнүпкеннер. Чаа-Суур Хандагайты аразында ол үеде дорт чер орук 60 км ыракта дижир. Узун орук соонда изигде Зояның хан базыышкыны улгадып, эът-кежи аартып, божуур шагы чоокшулаан. Дуржулгалыг эмчилер холунга келгени чаяан болуп, 15–16 шактар аразында оол уруг алгы-кышкылыг бодарап келген. «Чеди-Хаан сылдызының кудуруу чаяаттынды» — деп, амыраан ада өөрүшкү-маңнайлыг, мактанып хөлчок болган. Авашкыларны алды хонганда үндүрүп алгаш, дойлап, хөглеп демдеглээш, акылары, угбалары чараш аттар адап, шилип турганнар. «Чаңгыс-даа кижиде чок, ховар аттыг хеймер оглум болзун»—дээш, ачазы хая-даш дег быжыг Чалым деп адааш, херечилелин дораан кылдырып эккелген. Шынап-ла, ооң мурнунда-даа, соонда-даа ындыг ховар ат өске чаштарга адаттынмаан.
Өг-бүлениң ажыл-амыдыралы бодунуу-биле хүнден хүнче аайлажып, ада-иелиг ажы-төл ала-чайгаар аас-кежиктиг, тодуг-догаа өзүп-доругуп, өөренип, улуг оглу шериглеп, Саша деп оглу 4 дугаар профтехучилищеге сургуулдап турганнар. Чуртталгада ак-кара кады чоруур дээр болгай, 1991 чылдың чыккылама соок хүнү, декабрь 6-да, өг-бүлениң быжыг чөленгиижи, чымчак сеткилдиг, кижизиг ада Сюндюп Туматович албан ажылын кылып чорааш, 42 харлыында, орук айыылының түңнелинде амы-тынындан чарылган. Ооң соонда үелерде уругларының бичиилери ачазын сактып, чоктап айтыра бээрге, авазынга берге-ле хүннер эрткен.
Хеймер оглу Чалым үш хар беш айлыг артып калган. Ону улуг акылары, чоок төрелдери эргеледип, чаптап өстүрзе-даа, боду черле бүдүжүнден ылчыраңнааш чаң чок, шиитпирлиг оол болганын авазы мактап олурду. Чалым улуг класстарга өөрени бергенде, школага «улусчу ужур-чаңчылдар» кичээлдери немешкен. Ол эртемни өөредип турган Анфиса Чаш-ооловна деп башкызы Чалымның кичээлдиң темаларынга сонуургалдыын, немей билип алыксаан айтырыгларының уткалыг, амыдыралчызын онзалап демдеглээни аваны ам-даа өөртүп, хей-аъдын көдүрүп чоруур. Кыстары өзүп, өрү-куду сургуулдап, ажы-төлү өгленип-баштанып, бичии уйнуктары-даа арбыдаан. Ынчангаш Зоя Кыргысовна 2009 чылда Кызылда уругларының аразынче көжүп кээп, уйнуктарын азыражып, арга-сүмезин кадып чоруур, энерелдиг эне болган.
Чалымның эрткен оруктары
Тыва улустуң чаңчылында болза, өг-бүлениң ажы-төлүнүң хеймери эрге-чассыг болгулаар. Чамдык оолдар турамык-даа чаңныг болур дижир. А Чалымның дугайында авазы, угбалары, башкызы-даа чүгле эки кылдыр чугаалаар болдулар. Башкыларының сактып артканы-биле, Чалым өске эштери-биле бир дөмей, ылаңгыя ынчангы бичии назынында лаптулап ойнаар, кыжын чуңгулаарынга ынак. Ортумак класстарга бойдус эртемнеринге, математикага сонуургалдыг турган. Школаны доозарда-даа, багай өөренип чыдып калбаан, тергиин болуп диңмирей-даа бербээн өөреникчивис-тир дижип сагындылар. Ам харын Россияның Маадыры болганынга бис шупту чаңгыс чер чурттуглары чоргаарланып, байыр чедирдивис. 2005 чылда, ортумак билиг школазының соонда, акылары, угбаларының чагыг-сүмези, деткимчези-биле соңгаар улуг хоорайларже, дээди өөредилге черлеринче дужаап, шенеп көөрүн шиитпирлээн. Кожуун-суурларга өскен тыва аныяктарның аажызы колдуу ындыг. Биче сеткилдиг, пөрүк, боттарын өрү көрдүнер хөңнү чок. Дүүнгү школачы, ам доозукчу Чалым Сибирьден ырап үнмезин бодап, Красноярскыга доктаай берген. Техникага туралыг болгаш, бир өөредилге чериниң «Аэрокосмиктиг» деп адын номчааш, сонуургай берген. Кичээнгейлиг таныжып, шылгалдалар эрткен соонда, Сибирьниң М.Ф. Решетнев аттыг күрүне университединиң чанында баштайгы билиглерни шиңгээдип алыр, белеткел эрттирер колледжизинче кирип алган. Өөредилге шыңгыы, нарын болгаш ол бүгү бодун бердинип, кызымаа-биле колледжинден улаштыр университединче шилчээш, шериг инженери эртемниг доозуп алган. 2012–2013 чылдарда Кемерово областың Юргага 21005 деп кезекке шериг албанын эрткен. Авазын хайгааравышаан, кезек дыштанып алырын чоок улузу-биле сүмелешсе-даа, эмнээшкин билиглери черле херек деп медереп билгеш, Кызылдың эмчи колледжизинге база өөренип четтигипкен.
Тываның чоргааралы С.К. Шойгу камгалал сайыды болуп ажылдап турган үелерде Кызылда хемниң оң талакы эриинге «шериг хоорай» кайгамчык дүргени-биле туттунуп, 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадазының шериг кезээ ажыттынганын шупту билир бис. Аңаа хөй ажылчын олуттар тургустунуп, езулуг кадык-шыырак, күш-шыдалы, спортчу белеткели бедик аныяк тыва кадрларның профессионал оруу изеттинген дизе, частырыг чок боор. Оларның бирээзи, бо очерктиң маадыры – Чалым Чүлдүм-оол 2018 чылдың сентябрь 8-те ынаар ажылдап кирген. Шериг негелделиг, ажыл-ишчи чылдар билдиртпейн эртип турган. 2022 чылдың февраль төнчүзүнде тускай дужаал езугаар 55-ки шериг кезээнден элээн хөй оолдарны Украинада тускай шериг операциязынче аъткарган. Сержант эргелиг Чалымның ады база ында кирген. Шериг машиналары-биле Красноярскыга четкеш, бүгү техниказы-биле самолеттап ол-ла дүне ында чеде бергеннер. Дайынчы өөредилгелер, белеткелдер даң бажында эгелей берген. Ай ажыр белеткелдер соонда дайын шөлүнче кирер үе келген.
Демир куштар ужуп кээр дайынны кым көрүп чораан боор. Баштайгы дээрезинде кара сагыштыг дайзынның кажар, каржы сеткилиниң уржуундан херек чок черге кайгамчык оолдар кара баштарын алыскан. Харааданчыын канчаар боор. Өжээн-кылык хайныгып, өлүрүнден-даа чалданмайн, кадыгланы бээр үелер турган. Өөредиг, белеткел үезинде черниң уг-шиин ыяк билип, дайын-чааның ужур-утказын шиңгээдип, дуржулга чедеринге база үе-шактың үнези улуг болбайн аан. Географтыг туруш талазы-биле аңгы черлерниң агаар-бойдузу безин өске-ле болгай.
Дайынчы онаалгазын күүсеткени
2022 чылдың март 1-ден ноябрьны төндүр Чалым эш-өөрү дайынчылар-биле каш-даа янзы операцияларга киржип, тиилеп, тиилеттирип берге-ле оруктарны эрткен. Ол-ла чылдың ноябрь 28-те баштаар черинден бирги офицер чергениң «лейтенант» эргезин албышаан, мото-адыгжы (даг) батальоннуң огнеметтуг взводунуң командиринге томуйлаткан. Ооң харыысалгазы-даа, дайынчы эрге-дужаалы-даа шыңгыыраан. 2023 чылдың декабрь 15-те тускай даалганы алгаш, «Водяное» деп чуртталга девискээрин хостаары-биле взводун шын хөделиишкиннерлиг удуртуп, боду баштай-ла дайзынның беш автомобилин эскерип каапкан. Дүрген болгаш езулуг шиитпирни хүлээп ап, шын командылааш, дайзынның техниказын гранатомет-биле чазыг чокка, чиге-чиге чазылдырып узуткаан. Дайынчыларның туруштарын шын солуштуруп, кежигүннериниң кажан, канчаар от ажыдарын таарыштырган түңнелинде, Украинаның дайынчы күштериниң удурланыры сулараан. Он ажыг даштыкы солдаттарны бодунуң адар чепсээ-биле чок кылган. Лейтенантының дидим, шыдамык кылдыныгларының болгаш взвод составының эрес-дидим хөделиишкиннериниң ачызында дайынчы даалга күүсеттинип, сорулга чедип алдынган. 2024 чылдың май айда төрээн Тывазынче «Россияның Маадыры» болуп ээп келгеш, улаштыр-ла шериг кезээнге бараан болуп ажылдап тургаш, 2024 чылдың декабрь 1-ден эгелеп, республиканың военкоматче шилчиттирген.
Бо материалды бүгү талалыг көргүзүп, бижип доозар дээш тайбың, ак-көк чуртунда улуг лейтенант Чалым Сюндюповичиниң чай чогун кайгаан мен. Өске хоорайларже сургакчылааш, неделя-даа ажыр келбес, та кажан дыштанып турар кижи. Чугаалажырда безин, далаш, кыска-кыска харыылаар. Бодунуң дугайында мактаныр хөңнү чок, барык-ла чугаалавас (дайынчы чажыт). Ынчангаш белен көргүзүглерин мээң хууда арнымче октап бээри эки болду. Бодамчалыг, шаңгырсымаар карактарлыг, шевергин думчуктуг, ак шырайлыг, шилгедек, узун дурт-сынныг Россияның Маадырынга ак орукту, амыр-тайбыңны күзеп байырлаштым.
Аныяк назынында хөй чедиишкиннерлиг, мындыг ат-алдарлыг маадырларывыс амгы болгаш келир үеде аныяк-өскенге төлептиг үлегер-чижек болуп чырызынам!
Шаңнал макталдары
РФ-тиң Камгалал яамызының Хүндүлел бижии, I, II чергениң «Дайынчы шылгарал» медальдары, «Тускай шериг операциязының киржикчизи» деп медаль.
РФ-тиң Күрүне шаңналдары: II чергениң «Ада-чуртуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орден, «Эрес-дидим чорук дээш» медаль, «Дидим чорук дээш» медаль, «Алдын Сылдыс» медаль, Президентиниң Чарлыы-биле «Россияның Маадыры», РФ-тиң Президентизиниң Өөрүп четтириишкин бижии.
Нина СЕРЕНОТ.
Чурукту интернеттен четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13