Тываның сураглыг эртемденнериниң бирээзи, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, Россияныӊ түрк дылдар шинчилекчилериниӊ ассоциациязыныӊ кежигүнү, тыва эртем биле тыва культураның могаг-шылаг чок суртаалчызы болгаш нептередикчизи, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, чогаалчы, шүлүкчү, очулдурукчу, хоочун спортчу, республиканың бокска каш дакпыр чемпиону, хѳй-хѳй аныяк эртем ажылдакчыларының бүзүрелдиг дагдыныкчызы болгаш билдилиг удуртукчузу Чүргүй-оол Михайлович Доржу дириг чораан болза, 2024 чылдыӊ октябрь 16-да 75 харлаар турган.
Эге сөстүң ужуу...
Тываның кайгамчыктыг каас-чараш булуӊнарының бирээзи, эш-өөрзүрек төрел чоннуг, ѳндүр-бедик чогаалчыларның, ат-сураглыг ыраажыларның кавай чурту – Өвүр кожууннуң Торгалыг сумузунга хөй ажы-төлдүг Михаил Хааш-оолович Доржу биле Биче-Уруг Лопсан-Сереновна Монгуштуң аалынга инек чылының күстүң ортаа айының өөрүшкү-маңнайлыг хүнүнде оол үрен төрүттүнген.
Ада-иези чаа бодараан үренинге ада-чуртунга төлептиг оглу болуп өзерин оштап, ССРЭ-ниң Маадыры Хомушку Чүргүй-оолдуң алдар-адын хайырлаан дээр. Кышкы узун кежээлерде буурул өгбелериниң ыткан маадырлыг тоолдарын, бурун чугааларын дыңнап өскенинде ирги бе, бичии Чүргүй-оолдуң бойдустан чаяалгалыг онзагай салым-чаяаны кара чажындан кѳстүп, чоок-кавы аалдарның кырганнарының аксындан: «Бо оол алызында барып, бир-ле чүвени дыңнадыр хире оол-дур, караанда кыпкан оду, хаваанда чайнаан херели бир-ле чүүлдү оштап тур» дээн буурулдарныӊ буянныг, чаагай йѳрээл сөстери хилис барбаанын алызында барып, ооң хѳй-хѳй эртем ажылдарыныӊ түңнелдери, чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының үре-шимези ам бо хүнде херечилеп чоруур.
Эрткен төөгүнүӊ кокпазы-биле
Школа назыны четкен бичии Чүргүй-оол төрээн сууру Торгалыгның эге школазының эжиин ажыдып, эдержип өскен өөрлери-биле эртем далайынче эжиндирип кирипкен.
Школачы чылдарында школаның хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип, эш-ѳѳрүнүӊ, башкыларыныӊ макталын бо-ла алыр турган. Бир катап тос класска эш-өөрү-биле кожуун төвү Хандагайты суурдан Торгалыгже чадаг турисчи аян-чорук кылып чорааш, Тээли деп черден бир тускайлаң дүрзүлүг гематит даш тып алганнар. Ооӊ дугайында амы-хууда шинчилел ажылы бижиир күзел элээди оол Чүргүй-оолдуӊ сагыш-сеткилин ѳйүп эгелээн. Школазыныӊ ном саӊында бар-чок номнарны аай-дедир коптарып, дилеп тургаш, ол даштың дугайында эртем тайылбырын бижип, турисчи отрядының даргазынга слёт үезинде ону тып алган дажы-биле хүлээдип берген. Ол ховар “тайылбырлыг” тывыжы ада-чуртунуӊ бойдузунга хумагалыг чоруу дээш, чоорту Москва хоорайга дыштаныр путевка-биле шаңнадып-даа турган.
Школаны чедиишкинниг дооскаш, 1968 чылда Кызылдың күрүнениң педагогика институдунуң филология факультединче өөренип кирип алган. Ч.М. Доржу студент чылдарында институдунуӊ хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип, кадык-чаагай амыдыралды суртаалдавышаан, уран чүүл, спортчу маргылдааларга Тываныӊ эң-не тергиин студентилериниң одуруунче кире берген. Чыл санында эртем-практиктиг конференцияларга идепкейлиг киржип, тыва эртемниң чидиг айтырыгларын удаа-дараа көдүрүп турган. Ону келир үеде тыва эртемге чугула кижи-дир деп профессор Шулуу Чыргал-оолович эскерип, доозукчу диплом ажылын удуртканы – келир үеде аңаа эртем-шинчилел ажылын бижииринге улуг идигни берген.
1974 чылда төрээн дыл, чогаал, орус дыл, чогаал башкылаар дээди эртемниң дипломун холунга алган аныяк башкының хыпкан от дег сагыш-сеткилин ѳскен-төрээн сууру ала-чайгаар кыйгыра берген. Торгалыг ортумак школазынга ийи хире чыл төрээн дыл, орус дыл, чогаал башкылаан соонда, өг-бүле байдалының, амыдыралыныӊ аайы-биле Кызыл хоорайже көжүп келген.
1976 чылдың декабрь айдан эгелээш, тыва дыл, сѳстүктер секторунуӊ биче эртем ажылдакчызы болуп ажылдай берген. 1978 чылда ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының Дыл институдунга хүндүскү аспирантура салбырынга өөредилгезин уламчылап, сураглыг дыл эртемдени, филология эртемнериниң доктору Эдхям Рахимович Тенишевтиң удуртулгазы-биле «Амгы тыва дылда бурунгу уйгур элементилер» деп темага эртем ажылын бижээш, 1984 чылда ук ажылы-биле филология эртемнериниң кандидады деп бедик атты Москва хоорайга чедиишкинниг камгалаан.
Чүргүй-оол Михайлович бижээни эртем ажылдарынга бурунгу түрк, уйгур, тыва, сарыг-уйгур, салар чижектиг дылдарның аразында харылзаазын, дөмейлешкек болгаш ылгалдыг чүүлдерин археологтуг болгаш төөгү талазы-биле материалдарга деңнеп шинчилевишаан, амгы тыва дыл эрте-бурунгу уйгур уктуг дээрзин эртем ёзузу-биле бадыткаан. Оон эгелээш, Чүргүй-оол Михайловичиниӊ шинчилел ажылының база бир кол угланыышкыны – тыва дылдың төөгүзүнүӊ айтырыглары болу берген.
1985 чылда Кызылдың педагогика училищезиниң дилээ-биле ТДЛТЭШИ-ге күрүне чагыы-биле өөредилге номнары бижиир бөлүк тургустунган. Ч.М. Доржуну ук бөлүктү удуртур дарганыӊ оралакчызынга томуйлаан. Ооң удуртулгазы-биле ѳѳредилге номнары бижиир бѳлүк «Тыва чогаал» (автору С.С. Сүрүң-оол), «Тыва дыл» (Ш.Ч. Сат, И.Ч. Эргил-оол болгаш өскелер-даа), «Тыва уруглар чогаалы» (М.Д. Доржу, Ч.М. Доржу) болгаш өске-даа номнарны бижип тургусканнар. Күрүне чагыын чедиишкинниг күүсеткен соонда, ооң удуртукчу салым-чаяанныын ТДЛТЭШИ-ниң удуртулгазы өөренип көргеш, 1986 чылда дыл болгаш бижик секторунуң эргелекчизинге томуйлаан.
1992 чылда Москва хоорайда ССРЭ-ниң ЭА-ның Дыл институдунуң докторантура салбырынга өөренип тургаш, Турцияның Анкара университединге тыва дыл, чогаал, аас чогаал башкылаар талазы-биле шилилге мѳѳрейге тиилээш, чалалга ёзугаар Турцияже аъттаныпкан. Чүргүй-оол Михайлович ук университетке турк студентилерни башкылавышаан, «Тыва–турк чугаа номун» тургузуп, «Тыва маадырлыг тоолдар», «Тыва маадырлыг тоолдарны ыдары болгаш ооң онзагайлары», «Тыва үжүглелдиң айтырыглары», «Тыва дылдың ажык үннери» болгаш ѳске-даа эртем чүүлдерин турк дыл кырынга парладып үндүрген.
Ч.М. Доржу Турциядан ээп чанып келген соонда, 1994 чылда ону ТДЛТЭШИ-ниң директору албан-дужаалга томуйлаан. Ол 1994–2000 чылдарда бедик харыысалганы хүлээнип, тыва эртемниң сүлде-сүзүүн оскунмайн, билдилии-биле удуртуп, «Тываның төөгүзү» (I том), «Тыва дылдың тайылбырлыг словары» (I том), «Моолдуң чажыт төөгүзү» (тыва дылче очулга) болгаш ѳске-даа тыва эртемниӊ фундаменталдыг ажылдарын парладып үндүреринге, институттуң ооң мурнунда чыл санында үндүрүп турганы «Эртем демдеглелдерин» катап тургузарынга эгээртинмес үлүг-хуузун киирген удуртукчу кылдыр санаттырып чоруур.
Ч.М. Доржу 2000–2008 чылдарда Тываның күрүне университединге даштыкы чурттар болгаш регионнар аразында харылзаалар тудар талазы-биле проректорнуң эрге-дужаалынга ажылдап, университеттиң даштыкы харылзааларын калбартыр, быжыглаар ажылдарны чорудуп, Берлин хоорайның В. Гумбольдт аттыг университеди-биле, Моолдуӊ Ховд университеди-биле кады ажылдажылганың керээзин чарып, Тываның күрүне университединге Турциядан, Моолдан хѳй санныг студентилерни өөредир ажылды чоруткан.
Тываныӊ күрүне университединге башкылавышаан, 2002–2004 чылдарда Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Чазак Аппарадыныӊ бүрүн эргелиг тѳлээзи, 2005 чылда Тыва Республиканыӊ Президентизиниӊ эртем болгаш ѳѳредилге айтырыгларын харыылаар чѳвүлекчизи албан-дужаалга ажылдаан.
2006 чылда Красноярск хоорайның В.П. Астафьев аттыг күрүне университединиң Кызыл хоорайда чиңгине төлээзи болуп ажылдап тургаш, 2008 чылда өскен-төрээн институдунга эглип келгеш, дыл секторунуӊ (2008–2010), моол шинчилелдер секторунуӊ (2010–2018) башкарыкчы эртем ажылдакчызы болуп ажылдап чораан.
Ч.М. Доржу тыва дылдың төөгүзү, тыва бижик, чугаа культуразының айтырыгларының талазы-биле 40 ажыг эртем чүүлдериниӊ автору, «Орус-тыва ниитилел-политиктиг терминнер словары», тыва дыл, уруглар чогаалы чижектиг өөредилге номнарының каттышкан автору, институттуң үндүрген хөй-хөй номнарының кол болгаш харыысалгалыг редактору, «Тыва улустуң хуу аттарының төөгүзү» (2004) номнуң автору.
Ч.М. Доржу чүгле эртемден эвес, салым-чаяанныг чогаалчы чораан. Ооң бижээни «Ай чаазында йөрээл» (1990) деп шүлүктер чыындызындан тыва кижиниң сагыш-сеткилин, төрээн чуртунга ынакшылын эскерип, ёзулуг тыва сеткилдиң лириказынче эштип кирип болур. Ол шүлүк бижииринден аңгыда, Россияның болгаш даштыкы чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче очулдуруп чораан эвээш санныг очулдурукчуларның бирээзи.
Ч.М. Доржунуң күш-ажылын күрүне бедии-биле үнелеп, Бүгү-россияның Төп профэвилелдер чөвүлелиниң Хүндүлел бижии-биле (1987), «Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг ат-биле (1999), «Тываның күрүне университединиң хөгжүлдезинге киирген ачы-хавыяазы дээш» хөрек демдээ-биле (2007) болгаш ѳске-даа бедик шаӊналдар-биле шаңнаан. 1996–1998 чылдарда Тыва Республиканың Улуг Хуралының (Парламентизиниң) I чыыжының депутадынга соңгуттуруп ажылдаан.
Түңнел сөстүң дизии…
Чүргүй-оол Михайловичиниӊ кижизиг, дузааргак мөзү-бүдүжү, баштак чугаазы, хүлүмзүрүг долган шырайы биске дириг үлегер-чижек болбушаан, эртем талазы-биле база амыдыралчы байлак арга-дуржулгазы, чагыг-сүмези бисти хей-аът киирип чорааны ооӊ чурттап эрткен тѳѳгүзүнүӊ, ажыл-ишчи намдарыныӊ бадыткалы болуп, кезээде мѳӊге артар...
/ Б. БАДАРЧ,
ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы.
“Шын” №79 2024 чылдың октябрь 16