1995 чылдың чазы. Туран хоорайның үндезилеттингенинден бээр 110 чыл оюн демдеглээн хемчеглер план езугаар боттанып эгелээн. Оларның аразында чогаадыкчы мөөрейлер: Туранның сүлде демдээ, Туран дугайында ырылар, шүлүктер, чечен чугаалар, сактыышкыннар...
Ырылар мөөрейинге С. Бюрбе, Б. Кенеш, К. Данзын – Тывада ат-сураа алгый берген ыры чогаадыр композиторлар киришкен. Түңнелинде, С. Бюрбениң ыры тиилээн. Хенертен Батый Кенеш өкпелеп үндү: “Жюри кежигүннери “маэстронуң” авторитединге алзыпкан. Шынында мээң ырымга көрүкчүлер көвей адыш часкаан эвеспе!”. Ол хевээр С.Бюрбени иштимде Маэстро деп адай бердим. Дыка-ла биче сеткилдиг, иштики делегейи байлак, езулуг интеллигент кижи кылдыр көрүп таныштывыс. Эрттирген хемчээвистиң шынарынга бедик үнелелди берип, улуу-биле четтиргенин илередир кижи болду. Дыл-домааның эптиг, чымчаан демдеглеп, эскериглеринге өөрүвес аргажок, чалгынналы берген ышкаш болдувус.
Туран дугайында чыынды ном үндүрүп алыр дээш, Тываның ном үндүрер черинге чеде бергеш, база катап композиторга ужуражы бердим. Дүъштеки чапсар дакпырлажы берген чүве, Саая Мыңмырович редактор эжим Валентина Шагдыровна Чамьян-биле бисти бажыңынче чалады. Хой дөгерген улус болду, амырап дойладывыс. Розалия Балдановна-биле база таныжып алдывыс.
Ол-ла күзүн Республиканың педагогика билиглерин сайзырадыр институдунче ажылдай бергенимде, Саая Мыңмырович кирип келгеш, ат-сывын адап, бодун таныштырып, ажылга алырының дугайында дилег киирди. “Канчап бардыңар, Саая Мыңмырович, силер-биле таныш ийик бис” — дээримге, “Харын, Бии-Хем даргазы канчап мында келген чоор. Кады төрээни ирги бе, кандыг кончуг дөмей улус боор” — деп бодадым дээрге, дыка хөглүг каттырыштывыс. Кады ажылдажылгавыс ынчаар эгелээн.
Ынчан Национал культура кафедразынга шупту уран-талантылыг башкылар чыглы берген чүве: Оюн-оол Доктугуевич Сат, Амыр Сатович Хоюгбан, Мөңге Чамзыевич Чамзырын, Далай-оол Давааевич Калбак, лекторларывыс база онзагай — Алексей Андреевич Санчай, Ойдуп Ондарович Бартан. Оларның назы-хар талазы-биле улуу Саая Мыңмырович. Аравыста башкыны Маэстро дижир бис. Бодунуң улуска кыжыртып, “дуурайлаар ирей” диртип, фельетонга кирип чораанын хомудал чокка, харын-даа хөглүг-баштак хөөннүг хөөреп, “аныяк кыс Розаны дуурайлапкаш”, ам-даа аас-кежиктиг, ажы-төлдүг чурттап чоруурун чоргаарланып чугаалаар турду. Баштак чаңныг башкылар кафедразын “Дуурайлаар эртемнерниң кафедразы” деп, Маэстровус бодун “дуурайлаар эртемнерниң доктору, профессору, чок, академиги мен” деп, башкыларынга эртем чергелери үлеп берип турар кижи. Шупту докторлар, кандидаттар болуп турар.
Саая Мыңмыровичиниң 75 харлаан оюнга институттуң херээжен башкылары “Ынакшылдың боодал чечээ” – деп боттарывыстың чогааткан шүлүктеривис чыындызын сөңнедивис. Ынчаарда телевизорга “Хөгжүмнүг байырга” барык кежээниң-не “Мөңге назынын” ырлаар чүве, ынчангаш
Мөңге назын, амыдырал күзээш чоор мен,
Мени бодаар сагыш безин сенде чокта,
Ундарааштың, өлүмнү-даа дилээш чоор мен,
Улуг тынар сеткил безин сенде чокта —
деп оюн-баштак одуруглар шорбарлап каан кижи мен. Каш хонганда, башкы мээң ол одуругларымга романс чогааткаш, бодунуң пианинога үделгези-биле күүсеткени уттундурбас. Уярадыр ырлапкаш, карааның чажын чодарга, бис, херээжен башкылар, база ыглажып олурдувус. Эр башкылар бисти кыжырып: “Маэстро дуурайлап турда, шыдаар-дыр оо!” – дижип турганын черле утпас мен. Романстың ноталарын меңээ берип каан чүве.
Хакасиядан келген аалчы чогаалчылар, эртемденнер, артистер бөлүүнге бараалгатканы мастер-класс кичээли дыка өөредиглиг болган. Езулуг “маэстро” адын башкывыс бадыткады. “Хомус дугайында билии октаргай ышкаш делгем, далай ышкаш ханы” – деп, аалчылар үнелелди берген чүве. Бодум ол лекцияны ам-даа сактыр мен. Кандыг-даа этностарда хомустуң барын, оларның аттарын, онзагайларын конспектилеп алыр турган чүве-дир деп, ам хомудаар мен. Молдаваннарның хомузун “тримба” – дээн болду бе, ону сактыр-дыр мен.
Авамның акызы даайым уян сеткилдиг кижи чораан. Тыва радио дамчыдылгаларын ыяап-ла дыңнаар. Ынак ырылары “Ыраажы кыс”, “Сөзүм утпа”, “Дембилдей”. Ылаңгыя Саая алышкыларның күүселдези-биле “Дембилдейни” дыка таалап дыңнаар турган. Оларның күүселдезин сонуургавас арга чок, талантылыг-ла ыраажылар. Угун сайгарар болза, солун боор чадавас. Башкывыс театрга артистеп кирерде, танцы-сам бөлүүнге кирген чорду. Оглу Сайгын Сааяевич хореография училищезин дооскан деп билдим.
Бир күзүн башкылар хүнүнде бойдуска хой дөгерип дыштанган бис. “Маэстровус” хойнуң ужазын деспиге салыр чурумун, аңаа чүнү немээрин, хүндүлүг аалчыга сөңнээриниң езулалын тайылбырлап олурганын утпас мен. Чоорту улуг назылыг башкылар оюн-баштак-биле “келин айтырар” ёзулалды ойнап көргүзе бердилер. Рольдарже кире берген, дыка хандыкшылдыг ойнадылар. Башкывыс душтук оолдуң кырган-ачазы болуп турар.
Шагаа бүдүүзүнде институтка аңгы-аңгы культураларның “шай ёзулалын” сценажыдып көргүстүвүс. Жюри кежигүннериниң бирээзи – Маэстровус.
Япон “шай ёзулалын” Любовь Петровна Салчак тайылбырлап турда, хенертен Саая Мыңмырович: “Саке дай” — диди. Любовь Петровна баштай аайын тыппайн баргаш: “Аа, саке. Дайте саке!” — деп алгырды. Дыка хөглүг каттыржып, шимээргеп-ле эгеледивис.
Ол ынчан солун арыннарын таварыштыр “дайылдажыр” үе турган. “Солунга бижиттириптер мен” — деп, кыжаныр улус-даа бар боор чүве.
Адааргалдан, кара-сагыштан, килеңден хостуг, бодун боду баштактанып чоруур, кижилерниң чүгле эки талаларын эскерер чорук – дыка шыырак психологтуг камгалал ол. Маэстро ындыг шынарларның эдилекчизи чораан болгаш, 90 хар чедир чурттаан боор деп бодаар мен. Сактыр болза, төнчү чок. “Эки кижиге эш көвей” дээр болгай. Мээң бо чүүлүмге “артистер уруглары” дээри Виктория Аракчаевна Хертек, Татьяна Алексеевна Ондар, чурукчу Оюн-оол Доктугуевич Сат, хөгжүмчү-ыраажы Амур Сатович Хоюгбан, башкы Мөңге Чамзыевич Чамзырын дээш оон-даа өскелер каттыжар боор деп бүзүрээр мен.
Тыва чонунга кайгамчыктыг тураскаалды: хөгжүм чогаалдарын, классиктиг ыры дээжизин арттырган улуг композиторувустуң чырык адынга тураскаадып, концерт сезонун ажыткан ынак филармониявыска өөрүп четтирип мөгейдим!
О.М. ДАМЧАЙ, коллегазы.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №94 2024 чылдың декабрь 7