Тыва Республиканың Үндезин хоойлузун 2001 чылдың май 6-да хүлээп алган. 2003 чылдың июнь 24-те, 2005 чылдың декабрь 28-те база 2010 чылдың апрель 11-де өскерлиишкиннерлиг катап хүлээп алган. Чылдың-на май 6-да Тываның Конституциязының хүнү-биле холбаштыр республиканың парламентизи – Дээди Хурал ону дыштаныр хүн болдурган.
Амгы үеде күштүг болуп турар Тыва Республиканың Конституциязы Тываның төөгүзүнде, амыдыралында сес дугааргы Үндезин Хоойлу болур. 1921 чылдың август 13-16 хүннеринде Таңдының Суг-Бажы (Атамановка) деп черге Бүгү-Тываның тургузукчу хуралын чыылдырган. Аңаа кол шиитпирлеттинип турган айтырыг – Тываның моон соңгааргы салым-чолу, бот-догуннаан хамаарышпас күрүнени тургузарының айтырыы шиитпирлеттинип, ооң эң баштайгы 5 параграфтан тургустунган Конституция хүлээп алдынган.
Бүгү-Тываның тургузукчу хуралынга (съездиге) хамык чүве амыр-тайбың болбаан. Ол-бо кожууннардан шуугаазыннар хөй болган. Мындыг чугула документини хүлээп ап турда, ындыг болбас-даа ужур чок. Үш хүн үргүлчүлээн шуулганга Бүгү-Тываның төлээлери Конституцияның 3 янзы хевирин чугаалашкан. Чөрүлдээлиг айтырыглар-ла хөй болган, оларны оон-моон келген кожууннар төлээлери чугаалап шаг болган, катаптаашкыннарның хөй болганындан шуулганның ол хире шөйлү бергени ол. Съездиниң ажылынга совет делегация база киржип, бодунуң белеткээни Конституция төлевилелин саналдап киирген. Маады кожууннуң төлээзи совет делегацияның ажылдап кылганы төлевилелди изии-биле деткип, “Сайгарылга, чугаалажылга чокка” хүлээп алыр-дыр дээн, чамдык кожууннарның төлээлери сыр дедир бодалдыг болган.
Тыва күрүнени тургузарын углап-баштап, ооң Үндезин хоойлузун ажылдап кылган ноян Моңгуш Буян-Бадыргы, ооң чаңгыс үзел-бодалдыг эжи Иннокентий Сафьянов дээш өскелерниң-даа күрүне тургузуунга эртем-билииниң деңнели, ол үениң ниитилел-политиктиг байдалы-биле холбаштыр баштайгы тыва конституцияга чиг чүүлдер эвээш эвес болган. Хуралды даргалап эрттирген Монгуш Буян-Бадыргының бурунгаар көрүштүү, чүвени талыйтыр көөр аргалыы, айтырыгны алыс дөзүнден сегирип алгаш, шиитпирлээр шинээ, ооң эртем-суюулдуу тургустунуп келген чөрүлдээлерни ажып эртеринге дөмек болуп, түңнелинде 1921 чылдың август 15-те Таңды-Тыва Улус Республиказының эң баштайгы Үндезин хоойлузу хүлээп алдынган.
Аныяк тыва күрүне бурунгаар сайзырап, ооң удуртукчулары болгаш хамаатылары ниитилел-политиктиг айтырыгларга улам-на кажарап, арга-дуржулгазы байлакшаан тудум-на Үндезин хоойлуга өскерилгелерни киирип, ону чаартып турган.
Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге 1944 чылда каттыштырган соонда, Тываның конститустуг тургузуун¬га болгаш Үндезин хоойлузунга улуг өскерилгелер болган. Тыва Автономнуг область, Тыва АССР үезинде Тываның Конституциязы ССРЭ-ниң Конституция¬зы-биле чүүлдешкек утка-шынарлыг апарган. Ол үени политиктиг тайылбырлакчылар конститустуг тунугуушкун деп санап турар.
1991 чылда Совет Социалистиг Рес¬публикалар Эвилели буступ дүшкен, эвилелдешкен республикалар боттары башкарлып чоруткан, чаа Россия күрүне чүгле оңгарлып орар үеде Тыва АССР-ни Тыва Республика кылдыр эде адаан, ооң Үндезин хоойлузун ажылдап кылган. Россияда ниитилел-политиктиг болгаш социал-экономиктиг сандараашкынның иттирии-биле “РФ-тиң составындан үнүп болур” деп чүүлдү аңаа киирген. Бо чүүлдү конститустуг ажыл-чорудулгага бурунгаарлаашкын кылдыр тус черниң политиктери тайылбырлап турганнар. Ук чүүл РФ-тиң 1993 чылда хүлээп алган Конституциязынга дүүшпейн баарга, ону уштуп, ТР-ниң Үндезин хоойлузунга өскерилгелерни киирер ужурга таварышкан. Россияга үстүнден куду эрге-чагырга болгаш конститустуг тургузуг күштелгени-биле Тыва дээш өске-даа регионнарның конституциялары Россия Федерациязының Үндезин хоойлузу-биле дүүшкек болур ниитилел-политиктиг байдал күштүү-биле быжыгланган.
Кайы-даа күрүнеге Конституция кол үндезин хоойлу болган төлээде күрүнениң хоойлу-дүрүм, эрге-чагырга, хамаатыларның эргелериниң болгаш хүлээлгелериниң айтырыгларын өйлеп, сандараашкын болгаш буураашкындан камгалал боор.
Россия Федерациязының Конституциязынга дүүшкек Тыва Республиканың Үндезин хоойлузу регионга турум ниитилел-политиктиг байдалдың, кижилерниң эрге-ажыктарының, төлээлекчи болгаш күүседикчи эрге-чагыргаларының чогумчалыг ажылының магадылалы бооп турар.