«Шынның» аалчызы
Аныяк мөгениң чедиишкиннерин айтыр болза, солун, чоргааранчыг-даа, 2018 чылда көшкүн чоннарның делегей чергелиг 3-кү оюнунга тиилээн. 2020 чылдың май 9-та шүглүп үнген дээш, моон-даа ыңай демдеглеп болур. Тываның Начын мөгези Айдың Монгуш-биле ооң хүрешке сонуургалының дугайында «Шын» солуннуң редактору Виталий Петров чугаалашкан.
– Бо берге хамчык үезинде бот-аңгыланыышкында хүрежир дээш, каяа, канчаар белеткенип турганыңарны сонуургадып көрүңерем.
– Тиилелге хүнүнге уткуштур май 9-та эртер хүрештиң болуру билдинмейн турган. Бо айтырыгны кезек мөгелер Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле сүмележип, дугурушканывыс соонда, дарга бистерни деткээн, ол дээш четтиргенивис илередир-дир бис. Ийе, хүрежир дээш, черле белеткенип турган мен. Вирус дээш сула салдынмайн, бажыңга сула шимчээшкиннер кылып, шырбайып-ла турдум. Тываның күрүне университединиң күш-культура талазынга өөренип турган мен. Ында башкыларымның айтып бергени-биле мергежилгелерни шын кылып, кежээлерде, улус эвээш үеде даштыгаа маңнап, оон ыңай эштерим-биле хүрежип, белеткенип турдувус.
Аарыг нептереп турар үеде чонун деткип келген даргавыс Шолбан Кара-оолга четтиргенивисти илередир-дир бис. Хүреш болур дээрге, арай бүзүревейн турдум. Төөгүде чараш оюнну – хүрешти эрттиргени солун, дорт эфирни эрттиргени эки чорду.
– Каяа-даа хүреш болурга, кижи саны хөй болур болгай, бо удаада эвээш болган, а сес мөге хүрежирге кандыг-дыр, чон чокта хос зал боор аан…
– Бо хүрешти эрттирер деп шиитпирни үндүрүптерге-ле, сагыш човап турган мен. Чүге дизе мөгелер аразынга шилилге эртер, ол дээрге тиилелгениң бир дугаар чадазы, чоннуң үнүн алыр чүве. Маңаа мени деткип, үнүн берген чаңгыс чер-чурттугларымга, чонумга четтирдим. Ынчап кээрге, чон боттары-ла үнүн берип, сес шыырак мөгени шилип алганы ол. Хөй көрүкчүлер чокта, шынап-ла, эпчок-даа, ээнзиргей-даа чорду. Чүгле боттарывыс-ла хүрежип, аравыста баштактанчып-даа турдувус. Спорт зал ээн боорга, арай чиктиг чорду, бо чылдың май 9 хүнү төөгүде мынчаар арткан бооп турар. Оон харын камераларны салыптарга, хей-аъдывыс көдүрлүп келди.
– Силер дээш чоннуң соңгупканын эки деп санаар мен, Тываның шыырак мөгелериниң бирээзи болгай силер. Ооң мурнунда тиилеп келген маргылдааларыңар дугайында база чугаалап көрүңерем.
– Февраль айда Россияның сумо чемпионады болган, аңаа база чедиишкинниг киришкен мен. А апрель айда Европа чемпионадынга киржир дээш, белеткенип турдувус, ынчангаш-ла боор, белеткеливис дыка шыырак турган. Бо улуг оюннарны хайлыг аарыг дээш соксаткан. Март айда Европага барып киржир дээш, шыырак белеткел болган чүве, ооң салдарын эки деп түңнээр мен, ынчангаш-ла боор, май 9-та тыва хүрешке шүглүп үнгеним бо. А сумо талазы-биле чугаалаар болза, даштыкы чурттарга сумо хүрештери арай берге, долгандырыг иштинге дораан даяныптар болза ол-ла, аштырган деп санаар. Бо хүрештерниң кайызынга-даа киржип чоруур болгаш, сонуургалым бедик. Оон ыңай кожавыс Моолдуң Төп болгаш Увс аймакка хүрежип чораан мен. Увска «Аймак чааны» деп атты-даа алдым. Улуг Моол база дендии шыырак мөгелер чурту. Тыва, моол чоннарның хүрежи дөмей болгаш, оларның-биле хүрежирде эки белеткел херек апаар, оон башка моолдар күш талазы-биле дендии чон-дур. Шаңнал-макталды удаа-дараа ап чоруур мен. Ол чедиишкиннерим дээш чонумга, башкыларымга өөрүп четтирер-дир мен.
– 2018 чылда көшкүн чоннарның хүрежинге шүглүп турганыңар дугайында сонуургадып бээр силер бе, Айдың?
– Ийе, ийи чыл бурунгаар Кыргызтанга көшкүн чоннарның байырлалы дыка солун, бедик деңнелге эрткен. Олар баштай сумо эрттирер дээш чалааннар. Регион бүрүзүнден чаңгыс мөге дээш киирген турган, мен Красноярск, Сайын-Белек Түлүш мөге Тыва, Мерген Монгуш Хакасия дээш киржип чеде бээривиске, чылыы-биле уткуп алдылар, дендии хүндүлээчел чон чорду. Мен бо көшкүн чоннарның байырлалын 2016 чылда телевизорга көрген мен. Оон 2018 чылда эрттирерде тываларны чалапканынга өөрүүр чордум. Россияның 3 аңгы регионунуң адын камгалап сонуургап четкенивис ол. Бис чогум ындыг хөй улус чыглыр деп билбээн бис. Байырлыг ажыдыышкынынга харын четтикпейн барган бис. Аэропортка-ла бисти уткуп алганнар. Оон сумога тывалар тиилептеривиске, бисти кайгап, сонуургап турган. Бистер боттарывыс девидеп турдувус, ол чоннуң хүрежинге даяныптарга анаа, а сумога болза, шыйыгдан үнерге-ле ол-ла боор чүве. Кыргыз чуртунга анаа чорду. А моолдар база орта киржип келгеш, хүрежин эрттиргеннер, орта октадып алган мен.
Көшкүн чоннарның хүрежинге килдер аайы-биле хүрештивис, оон шылгараан чемпион үш мөге шаңнадыр чорду. Мен 1-2 дээш түңнел оюнга Иран чурттуг мөгени октадым. Улуг шаңнал ап турган шыырак мөге болган. Оон-на тиилеп каарымга, шаңналынга аътты чедип эккеп берди, баглаашты, курну белекке бергеннер. Дыка өөрүнчүг болду, мени кезээде-ле деткип чоруур даргаларымга мөгейип чоруур мен. Ол аътты дораан кыргыз акыйга белекке бээримге, дендии өөрээн, тыва мөгеден белек алдым дээш, бистерни алгап-мактап, чугаалап шаг болган кижи. Оон Тывага кээримге, Чазак Даргазы Шолбан Валерьевич ужуражып, байыр чедиргеш, деткимче кылдыр 1 млн. 500 муң рубльдиң сертификадын тыпсып бээрге, өөрүнчүг болду, кезээде хүндүлеп, мөгейип чоруур мен. Кыргызстандан алган баглаашты көшкүн чоннарның мурнундан Чазак Даргазынга белек кылдыр сөңнээн мен. Оон ыңай мени деткээн чонумга база өөрүп четтирер мен. Чазактың деткип берген акшазынга немерелээш, үш өрээл чаагайжыткан бажыңны садып алдым, бо хүнде өг-бүлем-биле ында чурттап турар бис. Өөм иштиниң адын Чинчи дээр, Эрзин чурттуг, сес айлыг оолдуг мен, Сылдыс дээр.
Мени баштай сумо мөгези деп турганнар. Аңаа журналистер-биле ужуражып тургаш, тыва хүрештиң дугайында телевидениеге тайылбырлап, чугаалап турдум. Бо улуг байырлалга содак-шудактыг көшкүн чоннарның бирээзи – тываларның хүрежи дээш киирер деп турган. Моол хүреш-биле дөмей деп чугаалажып турар чорду, чорук-херек чоорту бүде бээр дээрзинге бүзүрээр мен. Көшкүн чоннарның оюну ийи чыл болгаш-ла болур, 2018 чылда эрткен болза, ам 2020 чылда Турцияга болур чүве, ол чурттуң Даргазы Эрдоган эстафетаны хүлээп ап турар чорду.
– Кайы чурттарның мөгелери шыырак-тыр?
– Ирандан келген мөгелер, турктар, казахтар, моолдар, черле шыырак боор чорду, та чүзүнде чүве… Оон ыңай аңгы-аңгы чоннарның национал хүрештери бар, солун чорду, дыка сонуургаан мен. Оон ыңай якуттарның республика чергелиг хүрежи болуп турда база четтивис. Моолдуң аймактарынга чеде бээрге сонуургаар боор чорду. Эрес Кара-Салды Увс аймактың моолдары дыка сонуургап чугаалажыр. Аймакта шыырак мөгелерни октаптарга, тываларга аарыкчылаар чорду. Улан-Баторга чеде бээрге тыва мөгелерни шоолуг билбес.
– Каш харлыыңарда хүрежип эгелээн силер база амгы үеде кым деп мөге-биле хүрежирге берге-дир?
– Улуг-Хемниң Торгалыгга өскен мен, аңаа бичиимден тура-ла хүрежип эгеледим. Авам, ачамның хеймер оглу мен, менден улуг акым хол бөмбүүнге ойнаар, угбаларым база-ла ол оюнну сонуургаар улус болду, олар ам аңгы өг-бүлелерлиг. Авамның угу мөге улус. Мен оларны дөзээн боор мен, ачам, авам кайызы-даа узун, уруглары база оларны дөзээн бис. Торгалыг школазынга өөренип тургаш, хүреш бөлгүмүнге барып турган мен, башкымның адын Омак Александрович Шагжы дээр, ол мени хүрештиң аргаларынга өөреткен кижи. Ынчаар-ла хүрештен салдынмастаан мен. Торгалыг школазынга 9-ку классты доозуп алгаш, Кызылга кээримге, тренерлерим Эртине Допуй-оол, Омак Шагжы башкым база Кызылче көжүп келген турган, а сумога Адар Куулар дээш база шыырак башкылар өөредип турду. Башкыларымның чугаазын дыңнап, олардан аргаларны шиңгээдип ап чордум. Чамдык оолдар психологтарга база баар чорду, ийе, а мен чогум психолог башкы-биле ажылдап көрбээн мен.
А сөөлгү айтырыг солун-дур, ийе, мөгелер аразында Сайын-Белек Түлүш-биле хүрежиримге эпчок-даа, нарын-даа чорду. Бо Чаан мөге боду база шыырак белеткелдиг болгаш "алды аргалыг".
– Тыва чонуңарга кандыг сүме кадар силер, Айдың?
– Чонумга сүмелээрим болза, айыылдыг хамчыкка алыспайн, чурумну сагып тургаш, демниг эрттирип алырын база чоннуң ынак «Шын» солунунче чалааныңар дээш, четтирдим.
– Моон-даа соңгаар чедиишкиннерни күзеп, айтырыгларга харыылап бергениңер дээш, четтирдивис.
#Шын