Тываның көдээ ажыл-агыйларының хөй кезии сигенден мал чеми белеткеп алырынче август айның баштайгы он хонуктарында кирген. Бо 2023 чылда республиканың көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, тараачын-фермер болгаш хууда дузалал ажыл-агыйлар 270 муң тоннадан эвээш эвес мал чемин белеткеп алыр план бар. Ооң 56,8 хуузун арат-фермер, 29,6 хуузун дузалал ажыл-агыйлар, 13,6 хуузун көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери белеткээр ужурлуг.
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, кожууннарда ажыл-агыйлар шупту мал чеминиң белеткелинче калбаа-биле кирген. Август айның баштайгы он хонуктарында 9 муң га хире шөлде сигенни кескен, ооң 8 муң хире газындан 10 муң тонна ажыг сигенни ажаап алган. Ол дээрге мал чемин курлавырлаар талазы-биле планның чүгле 4 хире хуузу. Сигенни мал чеминге белеткээринге Каа-Хем кожууннуң ажыл-ишчилери элээн шуудай бергеннер. Чоокку хонуктарга чедир 4 муң тонна ажыг мал чемин белеткээн. Таңды биле Өвүр кожууннарның сигенчилери база мал чеминиң белеткелин элээн дүргедеткен, олар тус-тузунда 3 муң тонна хире сигенни курлавырлаан. Бо хүннерге чедир белеткеттинген мал чеминиң хемчээли улам көвүдээни чугаажок.
Чер ажыл-агыйының специалистериниң июль айның сөөлгү он хонуктарында шинчилеп тодаратканы-биле алырга, чайгаар үнген оът-сигенниң бедии ортумаа-биле 27 сантиметр, тарып өстүрген хөй чылдыг оът-сигенниң – 24, чаңгыс чылдыг оът-сигенниң 18 сантиметр болган. Таңды сынның эдээнде Каа-Хем, Таңды кожууннарның шөлдериниң чамдыызында сигенни бедии 1 метр хире турган. Тывада чайгаар үнген сиген шөлдериниң дүжүткүрү 1 гадан ортумаа-биле 14–16 центнер хире деп чер ажылының специалистери тодараткан. Июль айның сөөлгү, август айның баштайгы он хонуктарында Тываның девискээринге чагган суггур чаъстарның өл-шыгындан оът-сиген улам өскен. Сиген шөлдериниң дүжүткүрү улгаткан. Чижээлээрге, Сүт-Хөл кожууннуң шөлдеринде оът-сигенниң дүжүткүрү 1 гадан 18 центнер хире апарган.
Сиген шөлдеринде мал чеминиң белеткели шуудаанын кожууннардан медээлер бадыткап турар. Барыын-Хемчик кожуунда мал чеминиң белеткелинге сиген кезер кожуг машиналарлыг 45, механиктиг кожуг дырбааштарлыг 17 тракторну сиген шөлдеринче үндүрген. Машина-техника-биле сиген кезери болдунмас алаактар, оймактар дээш эпчок черлерде сигенни сезен ажыг кижи хол кадыырлары-биле кезип кирипкен. Барыын-Хемчиктиң шөлдеринде сигенниң бедии ортумаа-биле 35– 40 сантиметр. Амгы үеде ооң дүжүткүрү ортумаа-биле 1 гада 16 центнер. Сөөлгү хонуктарда чаъстарның ачызында сиген ам-даа өзер. Сигенни мал чеминге хөйнү белеткеп алырының байдалы Барыын-Хемчиктиң көдээ ажыл-агыйларында болгаш чурттакчы чонунда бар деп болур. Кожуунда хууда дузалал ажыл-агыйлары келир кыжын малга бээр 19719 тонна сиген белеткээр планныг, ооң 500 тонна ажыг хирезин белеткеп алган. “Алдын-Булак” бүдүрүлгениң планы – 233 тонна, 20 тонна ажыгны белеткээн. Көдээ ажыл-агый кооперативтери 2250 тонна мал чеми белеткээр планының 100 тонна ажыгны белеткээн. Тараачын-фермер ажыл-агыйларның планы – 3179 тонна, ооң 80 тонна хирезин белеткеп алган.
“Агростартап” дээш өске-даа программалар дузазы-биле арат-фермерлер машина-техника аймаан садып алыр арганы 2021–2023 чылдарда тургусканы мал чеминиң белеткелинге база улуг деткимче болганын демдеглээр апаар. Чижээлээрге, Улуг-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агыйлары бо чайын сиген кезилдезинге 60 тракторну хаара тудар аргалыг болган. Сиген кезеринге, бөлеринге болгаш дүреринге хереглээр кожуг дериг-херекселин база ажыл-агыйлар элээн хөйнү садып алган. «Ырлыг-Булак» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел сиген кезер «Ветерок» 1,65, бөлер ГВВ 6А, көдүрер ПКУ-0,8, дүрер ПРФ-110 техниканы, «Оргаадай» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези база сиген кезер 2 дискилиг LISICKI техниканы садып алган.
Мал чеминиң белеткелин дүргедедир, аңаа ажыл-ишчилерни деткиир талазы-биле хемчеглерни база кожууннарда ап чорудуп турар. Чижээлээрге, Кызыл кожуунда мал чеминиң белеткелинде ажылдап турар ишчилерниң аразынга мөөрейни август айда чарлаан. Ооң түңнелдерин он хонуктап үндүрер. Бирги черни алган коллективти 300,
ийиги чер дээш – 200, үшкү чер дээш 100 литр кывар-чаар материалдар-биле шаңнаар. Бензин, солярка өртээ аартаан үеде кывар-чаар материалдар аажок үнелиг шаңнал болбайн канчаар.
Республикага мал чеминиң белеткелиниң шалыпчы айын чарлаан. Эң хөй сигенни мал чеминге белеткээн муниципалитет тракторларга кожуг дериг-херексели-биле шаңнадыр.
Күстүң башкы айы августа агаар-бойдус мал чеминиң белеткелинге таарымчалыг апарган. Бир эвес бо күс узун, агаар бойдус амгы үеде дег өршээлдиг болур болза, келир кыжын малга четчир сиген-ширбиишти белеткеп алырының аргазы бар деп көдээниң ажыл-ишчилери идегеп турар.
Ш. МОҢГУШ.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12