Чаа-Хөл – Тывада мал бажын өстүрер база тараа культураларын ажаап алыр талазы-биле чедиишкинниг ажылдап турар кожууннарның бирээзи. Чагырга даргазы Радж Баз-оол-биле чугаа.
– Радж Кызыл-оолович, хой оолдаашкыны удавас кидин түлүк эгелээр болгай, кожуунда мал чеминиң курлавыры четчир бе?
– Чаа-Хөл кожуунда амгы үеде 127 кыштагларда 37 муң 800 шээр малды азырап, өстүрүп турар. Кезип, белеткеп алганывыс 7 муң тонна сиген-ширбиилдиң бо хүннерге чедир чүгле 14 хуузу чарыгдаттынган. Бистиң кожууннуң девискээринге хар эвээш дүшкени-биле мал боду оъттап кыштаан болгаш, бо хире камналгалыг болдувус. Ол ышкаш хуу ажыл-агыйлыг Орлан Балчыйның сүт-бараан фермазында шыгжадып каанывыс 50 тонна мал чеминиң курлавыры ам-даа бар. Кожуунда суг хандырылгазы чедишпес кыштаглар бар болгаш, берге айтырыгларның бирээзи ол. Ниитизи-биле суг сөөртүр үш машиналыг бис. Чагырга чериниң улуг "ЗИЛ" автомашиназы арт ажыр Сарыг-Хөл деп черде кыштагларже кышкы үеде сугну чедирип турар. Чогум аңаа кудук турган чүве. 2018 чылда ону кылып алган улус бис. Улуг орук белдиринде чер болгаш, суг сордурар электри удазыннарын билдинмес улус үзе кезип, оорлап алгаш барган болган. Ынчангаш чүгле часкы, күскү үеде Россияның Камгалал яамызындан дузаламчы кылдыр берген дизель генератор-биле ол кудукту ажыглаар аргазын тып алдывыс.
– Чаа-Хөлде уруглар садтары, көдээ культура бажыңнары, өскүс уругларга чурттаар оран-сава дээш өске-даа социал объектилерниң тудуглары кайы хире чоруп турарыл?
– Чаа-Хөл суурнуң девискээрин улгаттырар талазы-биле чиңгине төлевилелди бо хүннерде ажылдап кылгаш, Тываның Чазаанче киирипкен бис. Ооң иштинде 124 олуттуг, 2 каът ясли-сад тудар айтырыг база кирип турар. Ол ышкаш эрткен 2019 чылдың ноябрьда өскүс уругларга көрдүнген дөрт аал чурттаар бажыңнарны кылып дооскаш, дужааптывыс.
– Россияның Президентизиниң Федералдыг Хуралга Айтыышкынында 1-4 класстарның өөреникчилерин изиг чем-биле хандырар талазы-биле айтырыг дугайында чүнү чугаалап болурул?
--Чаа-Хөл кожууннуң школаларында буфет, столоваялар шупту ажылдап турар. Аңаа хөй ажы-төлдүг болгаш амыдыралы чегей өг-бүлелерден 63 уругларны чемгерип турган улус бис. Ам база өөреникчилерниң даңзызын эде көөр, чаартып, немээр ажылды уламчылаар бис.
– Республикада бөрүлерниң саны көвүдеп, көдээ ажыл-агыйга улуг когаралды чедирип турар болгай. Силерниң кожуунда дөрт даванныг дайзыннар-биле канчаар демисежип тур силер?
– Республикада бөрүлерге удур аглаашкынны удаа-дараа чорудуп турар. Ындыг-даа бол, Эрзин, Тес-Хем ышкаш хову черде кокайларга удур мындыг хемчеглер дээштиг болуп турар-даа чадавас. А бистиң Чаа-Хөл кожуунда арга-даштыг база даглыг черлерниң кокайлары алдырбайн тур. Ынчангаш аңчыларга деткимче көргүзер сорулга-биле көдээ ажыл-агый эргелелиниң мурнундан 5 муң рубль түңнүг акша шаңналын тургузуп алдывыс. Оон аңгыда, Тыва Чазактың үндүрүп берип турары 4 муң акшазының кырындан, кайы черге бөрүнү даялап кааныл, ол девискээрниң малчыннары бир шээр малды аңчыларга бээр болган.
– Чаа-Хөлде мактаныпкы дег оон өске-даа кандыг чедиишкиннер барыл?
– Эрткен 2019 чылда тараа ажаап алыр талазы-биле республикага Таңды болгаш Бии-Хем кожууннарның соонда, үшкү черже үнүп келген бис. Тараа дүжүдүн ажаап алган аныяк сайгарлыкчыларывыс Аяс Бавуу база Геннадий Олчамай шаанда совет үелерде ышкаш, бир гектар черден 35 центнер бедик тараа дүжүдүн ажаап алганы өөрүнчүг.
Бистиң мындыг улуг чедиишкинивисти Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы өөренип көргеш, Таңды биле Чаа-Хөл кожууннарга тараа шыгжаар чер, шаң кылыр дугайында шиитпирни үндүрген. Мону дыңнааш, чаа-хөлчүлер база аажок өөрүп турар. Тарааны тарып, өстүргеш, бедик дүжүттү алырынга таарымчалыг байдалдар тургустунуп келир: тараа культураларын арыглаар, кургадыр болгаш шыгжаар чер бар апаар. Ынчангаш бо чылын, 2020 чылда, тараа шаңы ажыттына бээринге идегеп турар бис.
2017 чылда тараа ажаар 1 комбайнны, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы-биле кады акшаландырыышкынны чорудуп тургаш, 2 млн. рубльге чер аңдарар андазын база 5 млн. рубль өртектиг чүък сөөртүр "КАМАЗ" автомашинаны, ооң-биле чергелештир, тараа чажар херекселди – сеялканы алдывыс. Тыва Республиканың Чазааның база Көдээ ажыл-агый яамызының мындыг улуг деткимчезин алган чаа-хөлчүлер эрес-кежээ, бурунгаар хей-аът көдүрлүүшкүннүг, кызымак ажылдап турар.
Мерген Ондар чугаалашкан. #Шын