Дөрт чүкче угланган болгаш оларже ханылап шөйлү берген республиканың оруктарынга чорук-херек чогудуп чорааш, орук дургаар кадат чок малдың хөйүн, оларның орук шимчээшкининге айыыл-халапты тургузуп турарын бо-ла көөр бис. Ылаңгыя орук кыдыында суурларның, аалдарның мал-маганы улуг айыылды болдуруп турар. 2023 чылда республикага азырал мал киржилгелиг 13 орук-транспорт озал-ондаа болган, аңаа 2 кижи когараан, 16 кижи бертинген. Өнчү-хөреңгиге каража чедирген озал-ондактарның саны оон-даа хөй. Тывада автомобиль оруктарынга чоокшулаш 239 малчын хонаш бар. Оларның мал-маганы онза айыылды болдуруп турар.
Республиканың Чазаа, тус-тус черлерде чагыргалар, хамаарышкан яамылар болгаш албан черлери хостуг одарда мал-маганны таварыыр, үстүрер таварылгаларның оруктарда эвээжевейн турарын барымдаалааш, болур-чогуур хемчеглерни ап турар. Республиканың Баштыңы хөй кижи киржилгелиг чөвүлел хуралды эрттиргеш, тургустунуп келген берге байдалдан үнериниң оруктарын аңаа чугаалашканнар.
Амгы шагның технологиялары малчыннарга дөгүмче болуп, кодан азы сүрүг малдың кайда одарлап чоруурун илередир болгаш тодарадыр арга-шинекти гаджеттер берип турар деп чамдыктар санап турарлар. Бир чамдыктар оруктуң хөлзээзинниг черлеринге малдың орукче дывыржыыр таварылгаларын болдурбазы-биле электрилиг кадарчылар хевирлиг дериглерни орук дургаар тургузар болза, чогумчалыг дижип турарлар. Гаджеттер, электри дамчыткан кажаа-дозуглар, бир талазында, эки болбайн аан. Өске талазында, оларның карылгалыы, шүүттүү кончуг. “Аңаа бодаарга, ол черлерге орук шаптараазыннарын тургузары эң дээре экономиктиг шиитпир болуп болур” — деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның саналы чүүлдүг хире.
“Тываның эрге-чагыргалары хоойлу-дүрүм камгалаар органнар-биле кады шыңгыы хемчеглерни кылып чорудуп турар бис. Ол бүгү чүнүң-даа мурнунда одарлаашкынның дүрүмнери-биле, оларны хажытканы дээш харыысалга-биле холбашкан. Бистиң чорудуп турарывыс шупту ажыл-хемчеглер дээрге регионнуң бодунуң бүрүн эргелеринге хамааржыр, чүге дизе мында чугаа чүнүң-даа мурнунда административтиг эрге-хоойлу таарыштырылгазының дугайында чоруп турар болгай.
Баш бурунгаар хемчеглерни база көрүп турар бис. Чижээлээрге, электрилиг кадарчыларның ажыглалы-даа дижик. Оларны нургулайында мал-маган одарлаан хөлзээзинниг черлерни дургаар, оларның орукче үне маңнажыр черлеринге тургузуп болур-ла-дыр” — деп, республиканың Баштыңы чугаалап турар.
ТР-ниң Баштыңының даалгазы езугаар, орук дургаар малчын коданнарда мал-маганның даңзылаашкынын, мал-маган киржилгелиг орук-транспорт озал-ондаа болган таварылгада оларның ээлерин танып алыр чоруун организастаан. Малчыннарның ортузунга тайылбыр ажылдарын күштелдирерин, малды чырып турар демдектер-биле имнээрин сүмелээн. Бир эвес малды үстүрген таварылгада, чырык чылчырыктадыр им-демдектер оларда чок болур болза, тус черниң чагырга черлериниң удуртукчуларынга хамаарыштыр кадр хемчеглерин алыр.
Азырал мал үстүрген таварылгада боттуң харыысалгазын канчаар чиигедип база ындыг байдалда чүнү кылза чогуурул? Мону тайылбырлаарын бөгүн оралдажыылыңар.
Орук шимчээшкининиң Дүрүмнеринде (ОШД) озал-ондакты кылган кижиниң хөделиишкиннерин тодаргайы-биле бижип каан. Ону ОШД-ниң 2.5-тен 2.6.1-де элээн хөй пунктуларындан көрүп болур.
Малды үстүрүп каан болза, дарый кылыр хөделиглер:
Чүнүң-даа мурнунда машинаны доктааткаш, «аварийканы» кыпсып кааш, доктаап турупканының дугайында демдекти салыр (хоорайның девискээринден дашкаар черге – 15 метр, чурттакчылыг черниң девискээринден дашкаар черге – 30 метрден ырак).
Үстүрткен малдың байдалын өөренип көөр. Ону орук кыдыынче сөөртүрү база аңдара-дүңдере шинчилеп көөрү хоруглуг. Аңдара-дүңдере тудары бодуңарга айыылдыг болуп болур (албаараан болгаш аарышкыдан хилинчектенген мал тепкиленип болур), ийиде, ОШД-ниң 2.5 пунктузу озал-ондакка хамааржыр хире эт-септи, өнчүнү ыңай-бээр дажыглап, сөөртүрүн хоруп турар. Ооң соонда ОШАЧКИ-же долгаар, мал үстүргениниң дугайында дыңнадыр.
Шагдаа ажылдакчыларының кээрин манап тура, озал-ондак болган черни, ыйлып үрелген машинаңарны, үстүрткен малды (бир эвес ол дезип маңнап чорутпаан болза), орук шыйыын, тормозтаан исти, орук демдектерин, озал-ондак болган черни танып ап болгу дег орук инфраструктуразының өске-даа объектилерин көскү кылдыр чурукка тырттырып алыры күзенчиг. Болдунар болза, тус черниң чурттакчыларындан кымның малы үстүрткенин айтырып ап болур.
Орук-доскуул албанының инспекторлары чедип келгенде, чүгле ол бүгүнү тайылбырлаары артып калыр, чугула деп санааныңар чүүлдерни актыларда болгаш протоколдарда бижиттинген турарын хайгаараңар.
Кандыг-даа орук-транспорт озал-ондаа болган черге чогум-на ынчаар хөделири чогумчалыг, чүге дизе болуушкунну изиг дээрези-биле бүрүткедип алганыңардан боттуң харыысалгазының аар азы чииги хамааржыр болур.
ҮСТҮРТКЕН МАЛДЫ КАНЧААРЫЛ?
Бижимел дыңнадыгларны долдурар арга-биле орук-транспорт озал-ондаан бөдүүнчүткен чурум езугаар долдуруп ап болур, ындыг чурумну ОШД-ниң 2.6.1 пунктузунда көрүп каан. Ындыг-даа болза 2023 чылдың хоойлузу элээн каш негелделерни күүседирин негеп турар. Оларны ОСАГО дугайында федералдыг хоойлунуң 11.1 чүүлүнден тып ап болур. Ында кандыг таварылгаларда ОШАЧКИ ажылдакчыларын кыйгыртпайн баарын, а озал-ондактың ийиги киржикчизи-биле кады ону долдуруп болурун айтып турар.
Шак ынчаар европротокол-биле орук-транспорт озал-ондаан долдурарда, албан негээр негелде болза, ийи чолаачының кайызында-даа ОСАГО полистериниң албан турары болур. Силерде камгаладылга бар-даа дижик, а инек азы аът – чолаачы эвес-ле болгай. Ийиде, бода азы чылгы мал черле ОСАГО чок болур, чүге дизе малды транспорт хөлгези кылдыр ажыглап турда, чүгле ынчан автохамааты харыысалганы камгаладыр. Ындыг болганда, мал үстүрген таварылгада чүгле ОШАЧКИ-же долгап, чалаар, а европротокол бо таварылгада ажылдавас.
Ынчалзажок мында база бир шүүттүг чүүл бар! Административтиг харыысалгага чолаачыны онаар дизе, орук-транспорт озал-ондаа болган черден дезе берген чолаачыны дилеп тывар апаар. Хоойлу езугаар буруулуг чолаачыны дилеп-тыварынга кончуг кызыы үени – чүгле 3 айны берип турар. Бо үениң дургузунда буруулуг машинаны тыппайн барза, орук-транспорт озал-ондаа болган черден дезип чоруй барган чолаачының машина башкарар эргезин-даа казыыры болдунмас, ону хоругдап-даа шыдавас. Амыдыралдан алырга, ОШАЧКИ-ниң инспекторлары боттары безин дескен машинаны дилексевес болур. Ылаңгыя орук-транспорт озал-ондаа көдээ черге суг болган болза, ында видеобижидилгениң камералары безин чок болгай.
Улуг мал-маганны тавараан озал-ондактарга кол нуруузунда транспорт хөлгезинге улуг хора чедирген болур. Чамдыкта когараан машинага оон ыңай чорук кылыр арга чок апаар, ындыг чүүл бодуңарга айыылдыг болуп болур.
КЫМ БУРУУЛУГУЛ?
Мал-маган киржилгелиг озал-ондактар соонда кол салдынар айтырыг бо. Канчаар-даа алырга, мал-маган орук-транспорт озал-ондаанга буруулуг болуп шыдавас. Аът азы бода мал боду орукче хеп-хенертен үне халып кээп, машина-балгатка үскен-даа болза.
Озал-ондакка буруулуг таланы судьялар тодарадыр. Судтуң шиитпир үндүреринге бүгү байдалдарның үнелээшкини үндезин болур. Ол бүгүнү өөренип көргеш, 3 хевирниң бирээзин судья шилип ап болур:
Мал үстүргенинге чолаачыны буруудадып, ооң-биле чергелештир ону ОШД-ниң 10.1 пунктузун сагываанынга буруудадыр – болур-чогуур дүргедээшкинни шилип албааны, орукта байдалды өөренип көрбээни, ооң түңнелинде малды үстүргени;
малдың ээзин буруулуг тала кылып болур, орукче малдың хайгаарал чок үнүп келгени дээш, бодунуң коданын кадат чок арттырганынга ону буруудадып болур;
үшкү – эң хөй таваржыр хевир — кайы-даа таланы буруулуг деп санаары (чижээлээрге, буруунуң 30 хуузунга чолаачыны, а 70 хуузунга – үстүрткен малдың ээзи буруулуг болур).
Дораан-на мындыг айтырыг туруп кээп болур, а ол бүгүге чүнүң-даа мурнунда кадарчы кижи азы малдың ээзи буруулуг эвес бе деп. Ынчалзажок ОШД-де аңаа харыы белен. 2023 чылдың Орук шимчээшкининиң Дүрүмнериниң 25-ки эгезинде орукту кежилдир чаңгыс баш азы элээн каш баш малды айдаанының байдалын тодазы-биле тайылбырлаан. ОШД-ниң бо негелделерин сагывааны кадарчының азы мал ээзиниң талазындан хажыдыышкын кылдыр санадыр. Ынчап келирге орук-транспорт озал-ондаанга чүгле чолаачы эвес, а мал ээлери база буруулуг болуп болур. Ынчалза-даа судтар бурууну дең-дески үлеп, ийи таланың кайызынга-даа онаап болур.
Артур ХЕРТЕК.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21