Тываның чурттакчыларының мал-маганы көвүдээни, амгы шагның малчыннары суурлардан ырак черлерде одарларны каап, боттарының турлагларын оруктар чоогунга тудуп, мал-маганын кадарбайн, сула одарладып турарының чылдагааны-биле автооруктарга машиналар колдуунда аъттар болгаш инектер үстүрүп, автотранспорт озал-ондаа болуру сөөлгү чылдарда элээн көвүдээн.
Мал-маганын туда кадарбайн турган малчыннарның буруузу-биле эрткен 2024 чылда 100 ажыг автомобиль озал-ондактары болган. Кадат чок чораан чылгы болгаш бода малдарны үстүргени-биле холбашкан озал-ондактар колдуунда кежээ болгаш дүне караңгыда болуп турар. Күрүнениң автоинспекция албанының санааны-биле алырга, Тываның автооруктарынга бир чылда-ла 150 хире ындыг автотранспорт озал-ондаа болуп турар. Бо 2025 чылдың чеди айларында 60 ындыг озал-ондактар болган. 7 озал-ондакка 1 кижи амы-тынындан чарылган, 11 кижи аар кемдээн. Чижээлээрге, Кызыл–Чадаана автоорукка дүне «Лада– 217030» марканың машиназы 2 аътка үскен. Машинаның 32 харлыг чолаачызы чок болган, 30 харлыг пассажир аар кемдеп-кергээн. Полиция ажылдакчылары истелгени чоруткан түңнелинде аъттарның ээзи билдинген. Орук чоок-кавызында аалдың ээзи дүнекиниң 3 шакта чылгызын оъткарып үндүрүптерге, ооң аразындан 2 аът автоорукче үнген уржуунда озал-ондак болган.
Оруктарже мал-маганның үнер чоруун соксадыр, автомобиль озал-ондактарын болдурбас дээш, Күрүнениң автоинспекция албанының болгаш тус чер эрге-чагыргаларының ажылдакчылары хоойлу-дүрүмде көрдүнген негелделер ёзугаар тайылбыр болгаш административтиг ажылдарны мал-маганның ээлериниң аразынга чорудуп турар. Тайылбыр, сагындырыглар, дөрт муң рубль хемчээлдиг торгаалдар дээн ышкаш хемчеглерге шоолуг-ла тоомча чок ышкаш байдал мал-маганның ээлеринде бар деп Күрүнениң автоинспекциязының ажылдакчылары демдеглеп турарлар.
Оруктарже үнүп, автомобильдерге үстүрткен мал-маганның ээлерин тодарадыр сорулга-биле мал-маганга чиптер салыр болгаш маркировкалаар ажылдарны чорудуп турар. Автотранспорт шимчээшкини хөй орук участоктарын дургаар күштүг эвес ток дамчыткан кажааларны тудар ажылдарны база эгелээн. Мал-маганын кадат чок одарладыр мал ээлеринге элээн дээштиг хемчег кадарчы чок оъттап чораан малдарны тургузар торгаал пунктулары дээрзин арга-дуржулга көргүскен. Ынчангаш Тываның девискээринге ээлери чок чораан малды түр када тудар пунктуларның ажыл-чорудулгазының чурумунуң дугайында доктаалды Тыва Республиканың Чазаа 2024 чылдың июнь 13-те хүлээп алган. Бо доктаал “Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга болгаш Россия Федерациязының чамдык хоойлу актыларынга өскерилгелерни киирер дугайында” РФ-тиң Чазааның 2018 чылдың декабрь 27-де хүлээп алганы № 498-ФЗ Федералдыг хоойлунуң 7-ги чүүлүнүң 4-кү кезээнге, “Тыва Республиканың девискээринге ээзи чок чораан азырал дириг амытаннарны тудуп тургузарының дугайында” Тыва Республиканың № 1027-ЗРТ хоойлузунга үндезилеттинген. Ээлери чок чораан малды түр када тудар пунктуларны сумуларга тургузары оруктарга автотранспорттуң айыыл чок шимчээшкинин организастаарынга, сиген болгаш тараа шөлдеринче мал-маган оъттап кирип, оларны саза базарындан камгалаарынга чугула апарган. Ол пунктуларны тударының кол негелделери мындыг: кажаазының бедии 2 метрден чавыс эвес болгаш шаараш эвес, пункт бүрүзүнге мал-маганны суггарар суг, малга бээр сиген-ширбиил бар болур ужурлуг. Малдың ээзи, малды чүге кадарчы чок салганы, бир эвес озал-ондак болган болза, малдың ээзиниң харыысалгазы тодараттынмаан шаанда кым-даа пунктудан малды үндүрер эргези чок.
Кызыл–Абакан орук Бии-Хем кожууннуң девискээрин таварып эрткен, ол оруктап пассажирлер аргыштырылгазы болгаш чүък сөөртүлгези дүне-хүндүс үзүктел чок. Ынчангаш Бии-Хем кожууннуң удуртулгазы орук чоогунга мал-маганын сула одарладыр чорук-биле шыңгыы демиселди чорудуп турар деп болур. Ээзи чок чораан малды түр тургузар пунктуну Шивилиг арбанда туткан. Бо арбанның чурттакчыларының чамдыызы аңаа удурланып, оларны кожууннуң эрге-чагыргазы кызып-кыйып турар деп социал четкилерге бижип-даа турганнар. Ындыг бижимелдерниң авторлары мал-маганын одарладып кадарбас, ол пунктуга мал-маганын кажаалаткан кижилер деп догааштырып болур. Бо пунктуга ээзи чок чораан малдарны кажаалап турар апаарга, Шивилиг чоок-кавызы-биле эрткен Р-257 автотрассага малдар биле машина-балгат үскүлежир чоруктуң айыылы, сиген болгаш тараа шөлдеринче чылгы болгаш бода малдар кирип, саза базары эвээжээн, харын-даа мырыңай тус черниң тараажыларынга дузалыг апарган. Шивилиг биле Аржаан сумулар аразында сула тарып өстүрген шөлге оъттап чораан 86 аътты бо пунктуга 2025 чылдың октябрь 9-та сүрүп эккеп кажаалаан. Аъттарны хынап көөрге, чиптер-даа, таңма-даа чок болган. Оларны чиптээш, «Хорриот» системага киирер, кадыының байдалын хынаары-биле ханын алыр ажылды мал эмчизи чоруткан. Ветеринар албанының ап чоруткан ол хемчеглери дээш аъттарның ээзи 34 100 рубль акшаны төлээр дугайында протоколду Тыва Республиканың Административтиг кодекизиниң 5.3 чүүлү ёзугаар Бии-Хем кожууннуң чагыргазының комиссиязы тургускан. Мал-маганны азырап карактаарының дүрүмнерин үрээни дээш, аъттарның ээзи күрүнеге төлээр ужурлуг.
Ээзи чок чораан малды түр тургузар пунктуну Шивилиг арбанда тутканын Бии-Хем кожууннуң чурттакчыларының хөй кезии, эң ылаңгыя машина-балгаттыг кижилер деткип турар. Туран хоорайның девискээринге, эң ылаңгыя Орус тараачыннар парыгынга, инектерниң оъттаарын соксадырынга ындыг пунктунуң чугулазын Лилия Оюн социал четкиде бижимелинге демдеглээн. Ээзи чок чораан малды түр тургузар пунктуну Туран хоорайга туткан, ынаар кирген мал-маганын ап алырын хамаатыларга дыңнаткан дугайында медээ чарлалдар хоорай чагыргазының арнынга көстүп кээп-даа тургулаан.
Республиканың автооруктарынга мал-маганның киржилгези-биле автотранспорт озал-ондаан болдурбазынга дээштиг хемчег оруктар чоогунга болгаш оруктарга ээзи чок чораан малды түр тургузар пунктуларга кажаалап, оларның ээлерин торгаап, акша-биле кезедири деп автооруктарга айыыл чок чорук дээш ажылдап турар кижилер санап турар.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16