Агаар-бойдустуң чыл келген тудум өскерлип кел чыдарының дугайында (эки талазынче эвес) климатологтар доктаамал бижип турар. Ооң ындыызын амыдыралывыстан көрүп тур бис. Бо кыштаглаашкында Моолга улуг хар дүшкениниң, соксаал чок дүвүнүң түңнелинде оларның 3 сая ажыг мал-маганы чудап өлген. Кол нуруузунда соңгу аймактарда. Моолдар үе-дүптен тура мал чеми белеткевес улус, оларның мал-маганы боду-ла кастынып оъттаар.
Тывага база кыш харлыг, хатчыл эртип турар. Ооң кадында малдың калбак оолдаашкыны база эгелээн. Мал ажыл-агыйларынга чымыштыг үе дүшкен. Кышты хүр-менди, деңгели шыырак эрткен кыс малдың төлү белен-селен когаравас болур. Ынчангаш аңаа чайдан тура баш бурунгаар белеткенир херек.
Ниитизи-биле республикада малдың кыштаглаашкыны багай эвес чоруп турар деп болур, ынчалзажок таарымча чок агаар-бойдустуң түңнелинде (улуг хар, күштүг хат) барыын болгаш төп черлерде: Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Чөөн-Хемчик, Кызыл, Таңды, Бии-Хем, Улуг-Хем болгаш Каа-Хем кожууннарда чамдык бергедээшкиннер тургустунган. Эң берге байдал Каа-Хем кожууннуң девискээринде. Мында бо хүннерде муниципалдыг тургузугнуң чагырга черлери малчын коданнарже оруктарны далбыйлаан. Бо ажыл-херекке янзы-бүрү марканың 56 тракторун хаара туткан, 16 тонна кывар-чаар материалдарны чарыгдаан.
Барыын болгаш төп кожууннарга көөрде, мурнуу кожууннарда хар кылын эвес дүшкен болгаш, Эрзин, Тес-Хем, Тере-Хөл база Өвүр кожууннарда кыштаглаашкын шору эртип турар. Мал эмчилери болгаш кожууннарның комиссиялары малчын коданнарже үнүүшкүннерни үргүлчү чорудуп турар. Малдың чеминге минералдыг чемишти немээрин, даш дус чылгадырын мал ээлеринге сүмелеп турар.
Үнүүшкүннер үезинде чамдык малдарның “ак шыңган” (беломышечная болезнь) деп аарыгдан аарааны бүрүткеттинген. “Ак шыңганны” оон аңгыда, шыңганнар дистрофиязы база дээр. Кол нуруузунда оон үш айга чедир анай-хураганнар кыштың төнчүзүнде азы частың эгезинде аарыыр. “Ак шыңганның” тыптып келириниң кол-ла чылдагаа- ны – боос өшкүлерни белоктар, минералдар чок шын эвес чемгерилгези. Чаа төрүттүнген чаш мал төлүн тудар кажааның өл-шыгы, хир-чамы, дыкпыжы каданнаашкынга чедирип болур. Бо илереттинген таварылгада малдың калбаа-биле өлүп, хораар чоруу илереттинмээн. Шээр малдың чаа төрүттүнген төлүн онча-менди кадагалап алыры-биле, бо аарыгга удур Е-селен деп эмни сыкыртып турар. Бо үе-чадада 2037 баш мал төлүн тараан, кадагалалы 100 хуу.
Республиканың ветеринария төвүнүң салбырларында 1900,0 рубль түңнүг паразиттерге удур эм-таң, витаминнер болгаш тоолгалаар аарыгга (ижин-хырын аарыглары) удур антибиотиктер бар. Оон аңгыда, Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының бюджединде бо чылгы саң-хөө чылында мал эми садып алырынга 1500,0 муң рубльди тускайлаан.
Кожууннарның кииргени медээ-дыңнадыглар-биле алырга, бөгүнде 60,6 муң баш анай-хураганны алган, ооң иштинде хууда малчыннарның 34511 (16 хуу), арат-тараачын ажыл-агыйларының– 12 хуу, көдээ кооперативтерниң (бичежек) – 10 хуу, улуг көдээ ажыл-агый организацияларының – 2 хуу. Малдың калбак оолдаашкыны апрель айның төнчүзүнде доостур.
Малдың төлүнүң эң хөй санын кадагалап алган кожууннарга Барыын-Хемчик– 14296 баш, дараазында Сүт-Хөл– 13800 баш, үшкү черде Тес-Хем – 11763 баш, дөрткү черде Таңды кожуун– 9807 баш хамааржыр.
Сакман ажылдарынга 1262 кижини хаара туткан. Март 15-тен тура республиканың өөредилге черлеринден 152 студентини бо ажылдарга киириштирер.
Бо үеде мал чеминиң артыы 85 934 тонна. Мал чылгаар дус 205 тонна бар. (Чижеглей алган 306,1 башка онааштыр ооң чылда хереглели – 2700 тонна).
Оон аңгыда, мал чеминге хереглелдиг муниципалдыг тургузуглар, көдээниң бараан бүдүрүкчүлери-биле мал чедирилгезиниң дугайында керээлерни чарган. Курлавырда бар мал чемин ниити түңү 580 тонна, тарааның 180 тонна.
– Өвүрнүң Чалаатыда – сиген-ширбиил 180 тонна.
– Сыын ажыл-агыйы – 120 тонна.
– Улуг-Хем кожууннуң Торгалыгда –100 тонна.
– А.М. Бавуу баштаан арат-тараачын ажыл-агыйында– 70 тонна сула. 1 кг-да өртээ 10 рубль.; 1 кг-да 12 рубль өртектиг 20 тонна арбай; 400 дүрүг сула саваңы – бир дүрүгде 350 кг. Бир чиңде (тюкта) өртээ 1000 рубль.
– А.М. Боровиковтуң арат-тараачын ажыл-агыйында 50 тонна сула бар. 1 кг-да өртээ 7 рубль, 40 тонна кызыл-тас. 1 кг-да өртээ 10 рубль.
Чер-черлерде чагырга черлери-биле кады малчын коданнарже орук далбыйлаашкыны, организацияларның шеф дузазы, сиген-ширбиил сөөртүлге-чедирилгезинге херек кывар-чаар материалдар үндүрүп бериишкини уламчылап турар.
Артур ХЕРТЕК.
Чурукту интернет четкизинден алган.
«ШЫН» №18 2024 чылдың март 9