Тываның агаар-бойдузунуң байдалы мал-маган азырап өстүреринге таарымчалыг. Ынчангаш тыва чон шаг-төөгүден бээр мал-маганны азырап өстүрүп, ооң эъдин, сүдүн, кежин, дүгүн бодунуң хереглелинге ажыглап, амыдырап-чурттап чораан. Амгы үеде база мал ажыл-агыйы — республиканың агроүлетпүр комплекизиниң үндезини.
Тываның агроүлетпүр комплекизиниң амгы үеде байдалының дугайында дыңнадыгны ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы бодунуң социал четкиде арынында парлаан.
Эрткен 2024 чылда республиканың мал ажыл-агый адырынга бүдүрүп үндүрген продукцияның ниити хемчээли 9,954 млрд рубль болган. Баш бурунгаар санаашкыннар ёзугаар алырга, 2025 чылда бүдүрген продукцияның ниити хемчээли 10,352 млрд рубль хире бооп болур. 2030 чылга чедир бо көргүзүг 13,619 млрд рубльге, а 2036 чылга чедир 14,830 млрд рубльге көвүдээр дээрзин ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
Сөөлгү дөрт чыл дургузунда Тывага агаар-бойдус кааңдаашкынныг болган хараазында мал чеминиң белеткелинде бергедээшкиннер тыптып келген. Ооң уржуунда база малдың баш саны эвээжээн. Мыйыстыг бода малдың баш саны – 8 хуу, шээр мал 29,2 хуу эвээжээн. Ооң-биле холбаштыр сүттүң, эъттиң болгаш дүктүң бүдүрүлгези база эвээжээн.
2025 чылдың январь айда байдал-биле алырга, Тывада 176,54 муң баш бода мал, 696,68 муң баш шээр мал, 99,69 муң чылгы мал бар. Хой-өшкүнүң эвээжээниниң бир чылдагааны – малчыннарның амгы салгалы бода болгаш чылгы малды көвүдедир азырап өстүрүп, шээр малды чүгле боттарының хереглелинге өйлей тудуп турары. Шээр малды азыраарынга, оон эът-кеш, дүк алырынга үндүрген чарыгдалдар орулгалардан хөй болганы – хой-өшкү санының эвээжээниниң бир чылдагааны.
Республикада малдың уксаазын экижидип, продуктулуун бедидер угланыышкын-биле мал ажыл-агыйының бүдүрүкчүлүүн бедидер сорулга салдынган. Амгы үеде уксаалыг хой-өшкү 30 ажыл-агыйның 36 коданында бар. Уксаалыг бода болгаш чылгы малдарны, сарлыктарны, ивилерни база аңгы-аңгы коданнарда азырап өстүрүп турар.
Малдың ниити баш саны элээн эвээжезе-даа, Тыва Сибирь федералдыг округта эң хөй шээр малдыг регион бооп артпышаан. Хой-өшкүнүң уксаазын экижидер, продуктулуун бедидер талазы-биле ажылдарны республикада чорудуп турар. Тываның эртемденнери биле малчыннары демнежип, дүгүнүң чөөгү хөй тыва өшкүнүң чаа уксаазын үндүрүп, 2024 чылда патентизин бүрүткеткеннер. Дүктүг уксааның тыва өшкүзүнүң баш санын көвүдедир азырап өстүрүп, оон алган чөөктү хандыр болбаазырадып, кашемир хевирниң пөс-таавы аймаан бүдүрүп үндүрери — чоокку үениң сорулгазы.
Тыва Республикага 2025-2030 чылдарда хой-өшкү ажылын улам сайзырадырының “орук картазын” ажылдап кылган. 2030 чылдың төнчүзүнге чедир шээр малдың баш санын 1,2 миллионга көвүдедир азырап өстүрерин планнаан. Ол сорулганы чедип алыры-биле төрүүр хой-өшкүнү, бүдүрүкчү кошкарларны болгаш хуналарны азырап өстүреринге субсидияларның индексациязын 2025 чылда көвүдедип эгелээн. Эъткир уксааның хойларын хөйнү азырап өстүрери-биле төрүүр хойларны уксаалыг бүдүрүкчү кошкарларның үрези-биле тарып боозадыр ажылды чоруткан. Бо болгаш оон-даа өске хемчеглерни боттандырып чоруткан түңнелинде 2030 чылдың төнчүзүнге чедир Тывага шээр малдың бажының саны 1,2 миллионга көвүдээр ужурлуг.
Малдың баш санын көвүдедир азырап өстүрери, оон продуктулуун көвүдедири мал чемин шынарлыг болгаш четчир кылдыр белеткеп алыры база хамааржыр. Тываның кааңдаачал агаар-бойдузунуң байдалынга сиген шөлдерин суггарары-биле мелиорация системаларын септээри, ажыглалга долузу-биле киирери чугула апарган. Федералдыг деңнелче мелиорация талазы-биле 12 төлевилелди республика киирген, оларның 10-у деткимчени алганын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Суггаттыг шөлдерге культур-техниктиг ажылдарны чорударының, ыяштарны одуруглай олуртуп өстүрүп, шөлдерни камгалаарының (агролесомелиорация), ийи суггарылга системазын септээриниң төлевилелдерин 2026 чылда боттандырып эгелээрин планнаан.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18