Октябрь 19 – орук ажыл-агый ажылдакчызының хүнү
Тываның орук ажыл-агыйында геодезист, мастерден эгелеп алгаш, орук инженери, төлевилекчи-инженер, орук ажылдарын хүлээп алыр шыңгыы албан-хаакчыга чедир ажылдап чоруур специалист дугайында профессионал байырлалы уткуштур таныштырыксадым.
Ооң холу-биле тайга-таскыл ортузу-биле оруктар чаттынып, элээн хөй километр хемчээлдиг чоннуң чоон оруунда чүс-чүс машиналар каржып, чырык бажы-биле чаңгыс эвес сая-сая рубль өртектиг орук төлевилелдери кылдынып, ооң киржилгези-биле Москвага дыка хөй федералдыг акшаландырыышкынның отчёттары камгалаттынып келген. Ол дээрге Федералдыг орук агентилелиниң «Енисей» орук эргелелиниң Тывада салбырының килдис эргелекчизи Меңги Борисович Байыр-дыр. Оруктарның богун аштап, хөртүктен машина-балгат үндүр тыртып, хондур-дүндүр хүүрек-биле хар эжип, үер чупкан оруктарга хондур дежурныйлап, чурттакчы чонну айыыл-халаптан камгалап, орук ажыл-агыйының ажыын, чигирзиин хып дээн чалыы үезинден-не амзап, ажылдың амданын үндүр кылып чоруур маадырывыс-биле чугаавыстың чамдыызын бараалгаттывыс.
– Меңги Борисович, канчап орук ажыл-агыйын сонуургай берген силер? Мергежил шилип алырынга кым идиг бергенил?
– 9 класска өөренип турумда, ада-ием мени кайнаар өөренир деп турарымны айтырып эгелээн. Мен ужудукчу болуксаар турган мен. Ол дугайын чугаалаарымга, ындыг мергежилди Тывада өөретпейн турарын ачам сагындыргаш, черле машина-техника сонуургаар боорумга, автоорук техникумун сүмелээн. 2004 чылда Кызылдың 1 дугаар школазының 9-ку клазын доозуптарымга, ачам мени бир хүн техникумче эдертип чедире берген. Ханада азып каан чарлалдардан көөрүмге, «Автомобиль болгаш аэродром оруктарының тудуу болгаш ажыглалга киирери» деп мергежил бар болган. Чүгле чаңгыс «аэродром» деп сөс дээш, ону шилип алдым. Өөренип кирип алгаш, Россия чергелиг олимпиадага кызып белеткенгеш, Кострома хоорайга барып киришкеш, бөлүүвүс 5-ки черге төлептиг болган бис. Автомобиль оруктарын, аэропорттарда самолет оруктарын канчаар кылырыл деп хандыр өөрени бергеш, олчаан-на мергежилимге сонуургалым күштелген. Ажылдап тургаш, дээди эртемни Томскуга бот-өөредилге-биле көвүрүглер болгаш тоннельдер тудугжузу кылдыр доозуп алган мен.
– Найысылалдың эки тывалаар чурттакчызы ышкажыл силер?
– Ачам, авам Бай-Тайга, Барыын-Хемчик уктуг. Өг-бүлевиске тывалап чугаалажыр бис. Тыва класска өөренип чораан мен, ойнап өскен эштерим база тыва турган. Сонуургаар эртемнерим алгебра, геометрия, шыйып-тудар эртемнер турган болгаш, орустаарым арай пат кылдыр школа дооскан мен.
– Амгы салгалыңар – силерниң ажы-төлүңер орустаар-ла ыйнаан?
– Ийе. Ындыг чорду. Үш кыстыг мен, ийи уруум орустаар, бажыңга тывалаар ажы-төлүм уруглар сады, школаже кирген соонда, эштериниң аайы-биле орустай бээр чорду. Чогум бажыңга тывалаар. Хеймер кызывыс хар четпээн.
– Катап орук темазынче эглип кээлиңер чаа. Техникумну доозуп алган силер, бир дугаар күш-ажылчы базымыңар кайыын эгелээнил?
– Диплом ажылдарын камгалап турувуста, комиссияга орук ажыл-агыйлыг албан черлеринден төлээлер база киржип кээп турган. Эки камгаланып алган мен деп коридорга амырап кылаштап турумда, мени кыйгырыпкан. Улгады берген акый (Механизация ажылдарының күрүне албан чериниң кол инженери Виктор Павлович Тихонов) мени ажылче чалап турар болду. Ол дораан чөпшээрежипкен мен. Дипломумну холга туткаш, аңаа геодезист кылдыр ажылдап киргеним ол. Бир дугаар ажылдаан объектим – Тожунуң оруктары. Ажылдап турумда, шеригже келдириишкин чедип келген. Эртемим аайы-биле шериг хүлээлгемни Уссурийскиге инженерлер шерииниң орук батальонунуң көвүрүг ротазынга эрттирген мен. Бир чыл шериглээр деп чаа эгелээшкинниң ийи дугаар келдириишкини турган. Танк, ракета күзеп чораан кижи, ам канчаар, шак ынчаар шериглээн мен. Халашкан соонда ол-ла ажылымга бүдүрүлге-техниктиг килдиске төлевилелдер-биле ажылдаар инженер кылдыр ажылдай бердим. Улаштыр Владимир Макшановтуң удуртуп турары Орук-тудуг бүдүрүлге кооперативинге (ПК «ДСТ») мастерлей бердим. Кызыл – Ак-Довурак автооруунуң Ак-Туруг чанындан эртип чыдар орук – бир дугаар коллегаларым-биле кылган объектим ол.
– Орукчуларның ажылын көрүп турар болгай бис: изиг-халыын-даа дивес, чаъс-чайык, соок-даа дивес, чымыштыг берге ажыл-дыр. Чурттакчы чоннуң база кандыызын-даа көөр. Ажылдап турган үеңерде чүге-даа таваржып турдуңар-ла ыйнаан?
– Бир талазында, орукчу кижи бүдүн республиканы эргий ажылдап чоруур болгаш, хөй кижилер-биле таныжып, билчип алыр. Херек апарган үеде дузаны дилептер. Чон база кандыг-даа болур. Изиг шайын, быжырган далган, хуужуурун тудуп алгаш халчып кээр, ажыл дооступ турда, изиг-ханнадып-даа турар-ла. «Техникаң ажыглаптайн, бер», «Шайың сал», «Таакпың эккел», «Соляркаң кут» деп халдап-даа кээр улус тургулаар. Мындыг таварылгада олар-биле канчаар ажылдаарын удуртукчулар дыка эки билир, кижи база чоорту эвин тыва бээр. Чурттакчылыг черлерге орук кылыры арай берге – кижилер шаптыктыг, ырак черлерге ажылдаары дыш.
– Ынчангаш чонга черле солун арнын дамчыштыр чүнү чугаалап калыксаар-дыр силер, Меңги Борисович?
– Чон аразында эң-не солун нептереңгей билиишкин бар: орук акшазын чипкен. Чиген-не дээр. Ол ажылды холум-биле кылып, эңдерик хыналдаларны эртип, Москвага баргаш, кылган ажылдарны отчёттап, камгалап чоруур кижи болгаш, чугаалаксаар чүвем бо-дур ийин – оруктан кым-даа акша чип шыдавас. Чүге дизе ооң хыналдазы дыка улуг. Хынакчылар дыка хөй: Россияның орук технологиялары, федералдыг деңнелден казначейство, саналга палатазы. Бо хыналдалардан сагындырыглар тыптып кээр болза, прокуратура хынаар. Ооң соонда истелге комитеди кээр, ооң сагындырыгларын этпейн баар болза, ол-ла-дыр – холдарынга саак кедиргеш, суп алыр, херек оттурар. Шак мындыг шыңгыы хыналдалар адаанда ажылдап чоруур-дур бис ийин. Чүс-чүс, сая-сая акша өртектиг объектилерни хүлээп ап тура, атты салырда, каш хондур боданып тургаш, катап-катап хынамчалыг көрүп ап тургаш, атты салыпкаш, ооң соонда база ай чыгыы сагышсырап кээр. Чүгле хыналданы эртип алгаш, ынчан оожургаар. Хүлээп ап, атты салып турар кижи бо хире бергедеп турда, ажыл күүседикчизи база оон дудак чок сагышсырап ажылдаар. Хыналдада четпестер турбазын дээш дыка кызар.
– Сагындырыглар ап турар таварылгалар хөй бе, кандыгыл?
– Бир таварылганы чижек кылдыр чугаалаптайн. Күрүне стандарттары ёзугаар асфальт-бетон холуксаазынга өскерилге болу берген. Бистиң бир ажыл күүседикчизи болур албан чери ону херекке албайн, эрги хевээр асфальтыны чада берген турда, сагындырыгны берген бис. Ону-даа херекке албайн, бердинген черин төндүр кылып кааптарга, хыналдалар эгелээн – күрүне стандарты сагыттынмааны илерээн. Түңнелинде ол асфальтыны сөгер ужурга таварышкан. Ол дээрге сая-сая акшалар-дыр. Чаа негелде-биле катап кылыр дээш, чээли алыр ужурга таварышкан. Ажыл бо хире шыңгыы.
– Орук ажыл-агыйын эки билир кылдыр ажылдап чорууруңарның чажыды чүде ирги?
– Чүнүң-даа мурнунда, мергежилинге бердинери херек. Харыысалганы күштелдирер. Дыка улуг кичээндиригни Тожудан алган мен. Орук төлевилели кылып турумда, шыргай арга-арыг, тайга дуглап алган. Ооң ыяштарын кестирип тургаш, херекселим-биле каш хондур шыгаап келген мен. Кезер ыяштар шупту санап каан турар, чаңгысты-даа артыр, кезиптерге, торгаалы дыка улуг. Канчап билир дээш, 5-5 метр черлерни дегбес кылдыр арттырып кааш, ыяш кезикчилерин каш хүн ажылдаткаш, келгеш, 4-5 хондур шыгаап тургаш, арткан ыяштарны чанынга туда тура кестирген мен. Ам ында орук туттуна берген.
– Солунун аа. Орукчулар ыяш база кезер. Оон ыңай чүнү канчаар силер?
– Орук кылырда, шупту таладан чөпшээрелди алыр: Бойдус курлавырларының яамызындан, археологтардан, аңныыр черинден дээш-ле. Хем кайы үеде дажып, үерлеп турганыл, чайындылап турган бе, чаъс, хат кайыын кээрил, орукту үер чүлгүй шааппас бе дээш шинчилээр. Бир эвес хем кежир көвүрүг кылыр дээн болза, база шуптузун шинчилеп өөренир. Суг дүвүнде кандыг довурак барыл, хемде кандыг балыктар барыл, бир эвес көвүрүг кылып турар үеде довурак-доозун балыктарга хора чедирип болур болза, көвүрүгнү дооскан соонда, ол хемче өзүп-көвүдээр кылдыр балык-байлаңны база салыр.
– Солуну дам барды. Курт-кымыскаякты-даа камнаар ужурлуг ышкажыл?
– Кайгап каар силер, ийе. Бир катап Томск облазынга орук төлевилели кылган. Ол чер тулааланчак болгай. Тулааны кежир дорт орукту чорудуптар дээрге, ында Томск облазының Кызыл дептеринче кирип турар ымыраа-сээк бар болган. Оларга хора чедирбези-биле тулааны долгандыр дыка хөй акша өртектиг орукту кылган. Орукту кылырда, аң-меңниң турар черлерин, эдержилге үезин, чылдың кайы үезинде кайнаар көжүп шимчээрин дээш-ле, шуптузун өөренип көөр. Чүге-ле дорт кылып кагбас, аай-дедир ээп, ыргак-дагыр кылдыр кылып каар ирги деп база улус бодап болур. Ында ам күрүнениң тараа шөлдери, суггаттыг черлер, бир-ле малчынның хуужудуп алган одар шөлү, төөгүлүг археологтуг шөл дээш чүү-даа туруп болур. Орукту аңаа чагыртып кылыр ужурлуг. Даглыг черни кадыр кылдыр дорт чазылдыра бербейн, чоорту долгандырып чорааш, кадыр черин өйлей кылыр. Чижээ, Өвүрнүң Тээли арты-дыр.
– Ажылыңарны дыка эки сайгарып билир-дир силер. Черле кандыг бодалды удуртулга кылып алган ажылдап чор силер, Меңги Борисович?
– «Кыры шимчээрге, хырын тодар» дээр ийик бе? Кижи ажылдап-ла чоруур болза, амыдыралы эки болур. Чижилге – сайзыралдың үндезини. Чижилгелиг ажылдың ачызы-биле сайзыралче бурунгаар чоруп олур бис. Тывада орук ажыл-агыйы дыка сайзырап турар. Орук ажыл-агыйлыг албан черлери тудуг сезонунуң кызаа болганы-биле ажылды кылып күш четпейн, Саян артындан орук албан черлерин немей чалап ап турар болу берген. Федералдыг акша-хөреңгини ынчаар шиңгээдип албас болзувусса, дараазында чылын бербейн барып болур. Чоокку чылдарда оруктарга хамаарышкан планнарны Тываның Чазаа, Орук-транспорт яамызы баш бурунгаар ажылдап кылып каан. Ооң күүселдези дээш демниг ажылдаар ужурлуг бис.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16