«Айбылаар, дуза дилээр кижи тывылбастаан, берге-ле үе-дир бо. Каш чыл бурунгаар инек кадарар үлүг кээрге, Сержиңмаа оглу Сергекке 500 акшаны төлээш, шайын, таакпызын саткаш, хүнезинин белеткээш, эртен одарже инекти үндүрер үеде тоттур чемгергеш, кежээ киирип эккээрге, манчы азы эът дүлүп, далган үскен быдаа хайындырып берип хүндүлээр турган чүве. Ам шупту улус баяан. Ажы-төлүнге эңдерик акша алыр апарган чүве ышкажыл, ынчангаш аныяктар ам ынашпастаан. Мен ышкаш ходугур кадайларга ажы-төлү өскүлээн улус мүн-не ийи чаңгыс дузалаар-ла-дыр»— дээш-ле, 9 дугаар маршруттуг автобуска баазаларже углуг бар чыткан бир угбай төрелинге хөөреп чораанын дыңнадым. Таакпы, шай садып алгаш, соок дүшпээнде, суурда бажыңының хериминде ирий берген өргеннерин солудуп алыр деп турарын тө каап берди. ГАЗельге чораан пассажирлер шупту дыңнаан бис. Ийе, шынап-ла, үе ынчаар өскерилген.
Кожавыс моолдар бисти дыка адааргаар. «Россияның Президентизи Путин эң шыырак, улуг угаанныг дарга-дыр. Ажы-төл төрүттүнерге, эңдерик акшалар бээр, ажылы чок дээш, база акша бээр, көңгүс аныяк ажылдакчылар эртежик пенсияже үне бээр, улаштыр ажылдааш, шалыңын база алыр, пенсиязын база алыр. Эңдерик ажы-төлүн эдертипкеш, кижи бүрүзүнге баш санай идик-хеп садып чоруур тывалар Улаангомда шуут эңдерик, имилеме» — деп, арыг тывалаар бир өңнүүвүс магадап ханмас чүве. Ол база-ла шын.
Россияда ие капиталы тывылгандан бээр 18 чыл ажып турар. Бир дугаар «Путинниң ажы-төлү» назы чедип, оол уругларның шериг албанын эрттирер хүлээлгези база келген. Чоннуң өзүп-көвүдээр чоруун– Россияның демографтыг байдалын – өстүрер сорулга-биле күрүне деңнелинде дыка хөй программалар ажылдап кылдынган. Бир эвес 2000 чылдарның эгезинге чедир ажы-төлдүг өг-бүлелер чүгле бир уругга 98 рубль пособие алыр турган болза, бо хүнде ажы-төл азырап олурар өг-бүлелерниң бир айда орулгазы ажылдап чоруур улустан оранчок хөй. Адаккы шалыңга ажылдаарының орнунга, улай-улай божупкаш, олары-биле азыранчып олурары дээре деп санап чоруур өг-бүлелер база эвээш эвес. Тывалар ук-төөгүвүстен-не хөй ажы-төлдүг бис. Бистиң ада-иевис он, он ажыг кады төрээннерлиг. Бистиң салгалывыста база-ла ортумаа-биле 5 ажы-төлден бадып көрбээн, кады төрээн акыларлыг, дуңмаларлыг чурттап чоруур улус дыка хөй. Оон кезек үеде өг-бүлелерниң ажы-төлү үштен көвүдевейн, 1-2 уруглуг чурттап чорда, күрүнениң ие капиталы деп акша деткимчези көстүп келген. Ам-на ёзулуг тыва чонга төрүттүнер кижи саны көвүдээн. Бо талазы-биле республикавыс каш чыл иштинде өске регионнарның эң бажында чоруп олурар. Чүгле харын бо чылын ийи дугаар черде бис, эң бажын- да – Чечен Республика. Специалистерниң санап турары-биле, Тывада хүннүң-не бир муң чурттакчыга хамаарыштыр 15 уруг төрүттүнүп турар. 2022 чылда 5597 уруг төрүттүнген болза, 2023 чылда – 5738, 2024 чылда 5352 уруг немешкен. Сөөлгү он чылда эң хөй уруг 2015 чылда төрүттүнген, Тывага ынчан 7489 уруг немешкен.
Амгы үеде назы четпээн чаш уруг-дарыглыг өг-бүлелерни күрүне кончуг деткип, элээн хөй чиигелделерни болгаш акша төлевирлерин тыпсып турар. Ай санында-ла 3-түң хүнүнде үнер чоннуң «выплата» деп адап чаңчыкканы пособиези бар. Ону тыпсырда, өг-бүлениң ниити орулгазын көрүп тургаш, ол түңнүң 50 хуузун, 70 хуузун азы долузу-биле 100 хууну санап бээр. Бир уругга айда 17 373 рубль болур. Бир эвес 5 ажы-төлдүг болза, айда 86 865 рубльди алыр. 50 хууга эрткен болза, ооң чартыын – 43 432,5 рубльди алыр. Бир эвес огородунда боттарының картошказын, свёкла, морковь, огурезин тарып чип олурар, ааска өй малын тудуп, инээн саап ижип, хоюн дөгерип чип олурар болза, шак ол акшалар өг-бүлеге дыка улуг дөгүм болур. Кызымак улус чыып тургаш, машина-даа садып алыр. Бажың-балгадын чараштап, көдээ суурларга безин изиг-соок сугну кииртип ап, автомат хеп чуур машина хамаанчок, аяк-сава чуур машинадан бээр салып ап, кылаң-тас кылдыр чурттап чоруур. Ажы-төлүнүң өөренип кедер идик-хевин, ном-кыдыраажын, өске-даа өөредилгезиниң херекселдерин Вайлдберриз, Озон чижектиг маркетплейстерден чагыдып алыр. Ай төнчүзүнде болгаш эгезинде уруг-дарыгга идик-хепти, өөредилге херекселдерин ындыг пунктуларга ууттунмааже эккеп төптер. Айның 3-4-5 хүннеринде кижилер шуут баскылажып турар апаар. Акшазы агар саннарынче шилчип келген улус ажы-төлүн эдертипкеш, кедирип, хемчээп, шилип тургаш, алырын ап, дедир чорударын чорудуп, ажаанзырап-ла турар. Амгы үениң ажы-төлү ол хире аас-кежиктиг: күзээнин эдилээр, кедер, чиир. Чок деп чүве чок. Телефонну безин бир айда бирээзинге, өскезинге дараазында айда садып бээр. Школага өөредилгезинден аңгыда, төлевирлиг бөлгүмнер, секцияларже ажы-төлүн күзелдии-биле чедирип, уруг-дарыының сайзыралы дээш кызып чоруур ада-иелер черле акшазын харамнанмас. Ие капиталын ам-даа ужулбайн, оглунуң азы уруунуң келир үеде дээди өөредилге черинге өөрениринге херек кылдыр дегбейн чоруур авалар база эвээш эвес.
Федералдыг деңнелде ие капиталындан аңгыда, Тывада регионалдыг ие капиталы 5 дугаар болгаш ооң соонда төрүттүнген уруг дээш 60 909 рубль болур. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге ипотека база чиигелделиг. Ипотека чээлизин төлээринге субсидиялар көрдүнген. Өг-бүлениң 3 дугаар уруу 2019 чылдың январь 1-ден 2030 чылдың декабрь 31-ге чедир төрүттүнген болза, күрүнеден 450 муң рубльди субсидия кылдыр бээр. Ооң кырындан регион немей 550 муң чедир төлеп бээрге, ниити түңү бир сая чеде бээр. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге хоойлу ёзугаар ипотека чээлизинге чартык чыл ишти дыштанылганы база берип болур. Черни халаска алыр. Уруглар садының төлевирин компенсация акшалар-биле 20, 50, 70 хуу тус-тузунда эгидер. 17 харга чедир уруг-дарыглыг өг-бүлелер ай санында чаңгыс аай пособиени алыр. Оон аңгыда ие капиталындан база ай санында төлевирлерни алыр кылдыр билдириишкинни кииргеш, ап болур. Шак-ла мынчаар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни күрүне деткип турар. Амыдыралынга кызымак, чүткүлдүг, ажы-төлүнге чырыткылыг келир үени сеткилиниң ханызындан күзеп чоруур, боттарының бичиизинде көрүп көрбээн чүүлдерин ажы-төлүнге харам чокка өргүп чоруур өг-бүлелер четчир болгаш артар акша-көпеекти ай санында тудуп турар. Күзелдер улгаткан тудум, ол акша чедишпейн барып болур. Ал-боттуң кызып-кылайып ажылдаарындан хамааржыр. Дыка хөй өг-бүлелерниң орулгазы чурттап болурунуң ортумак деңнелинден каш-ла борбак, чамдыкта 10-даа рубль четпес, акша ажа бээрге, адаарганчыг төлевирни алыр кежии чок бооп турар. Шак ындыг улус ажыл-агыйының чай чогундан, өскээр чардыгар үези чедишпезинден ап болур хире апаар үелерин херекке албайн, эрттирип, олчаан ындыг төлевирлер «четтирер» харыы чок «кожайлар» бооп чурттап чоруур.
Хайыраан акшаларын ажы-төлүнге ажыглавайн, куругладыр ижиптер кижилер, харалаан, ниитилеливисте эвээш эвес. Ай үнер-ле – агар санче кыңгырт кылдыр акшазы кирер. Амданныг аъш-чем, өңгүр, чараш, чылыг идик-хеп, чараш аяк-сава эвес, хап долу кыңгыраар арага шилдери, хирлиг шалада чадып каан хавы-даа чок матрацта удуп чыдар чаш төлдүң чанынга арагалаашкын. Чугайы дүжүп калган, тууйбулары ында-мында бусту берген ыштыг печкада кывар-кыппас имистелчек от. Бажың долу таакпы ыжы... Шак мындыг чурумал чаңгыс эвес өг-бүледе чаштарның карактарын бүлдеңнедип, хөректерин дакпыжадып чорууру чажыт эвес. Тус чер чагыргаларының социал адырының ажылдакчылары эрге-хоойлу камгалаар органнар-биле кады ажылдап, демнии-биле демисежип турза-даа, оларның когу черле үзүлбес. Бир өг-бүлени экижидип алырга-даа, орнунга база бир өг-бүле немежип кээр. Хемчеглерниң эң шыңгыызын алыры-биле ажы-төлүн хавырып, ада-ие эргезин, казып, харагалзал болгаш ажаалда-тежээлде органнарынче дамчыдып берип, ал боттарын арагадан эмнедир кылдыр наркология диспансеринге чыттырып турар. Шак мындыг арагалаашкыннарның түңнелинде аар кем-херек үүлгедиишкиннери болуп турар. Хөөкүй чаш ажы-төл ол коргунчуг болуушкуннарны көрүп турары кээргенчиг. Хайыраан акшалар, ажы-төлдүң хайыраан чашкы үези. Эш-өөрү чылыг, чырык, чемзиг бажыңнарында авазы, ачазы-биле телевизор көрүп, шыдыраалап ойнап олурда, олар хирлиг, соок, арагазыг, таакпызыг бажыңда ужуп калган ада-иезиниң, оларның кады ишкен эштериниң сартыын чыып чип олурар. Кожазының уруглары ачазының машиназынга олурупкаш, цирк көөр дээш хоорайлап чоруп турда, олар хөөкүйлерде кудумчуже үнүп кедер чылыг идик безин чок. Хайыраан акшазын төндүр ижипкеш, эзириинден сергеп, соок дүштү, ону-мону дүрген кылып, ыяш, хөмүрден дүжүртүп, чылыг идик-хептен садайн адырам деп боданып олурда, өш-биле дөмей ай төнчүзүнүң каш борбак хонуу эртпестеп, мөңге үе турупкан ышкаш сагындырар. Арай деп-ле ай үнер, үштүң хүнү дүжер... Арын-нүүрү хензиг-даа бол «аарып» турган кижи араганы мурнатпайн, кызыптар: от-көзүн, аъш-чемин, идик-хевин чедиштирип шыдаптар.
Тыва чоннуң байы – ажы-төлүнде. Ажы-төлү көвей болган тудум, күрүнеден акша деткимчези көвей болур. Аас-кежик акшада эвес-даа бол, үениң аайы-биле акша чокта, чүү-даа кылдынмас. Өртектер база четтирбейн, талыйтыр өзүп бар-ла чыдар. Акша немешкен тудум, чедишпези кедерей бээр. Бир эвес акшаны четчир кылдыр амыдыраалыңар дээр болза, кызыл күжү-биле дерин төп тургаш ажылдаар апаар. Ажы-төлдү база чажындан-на ажылга өөредир. Акшаны бичиизинден-не боттары ажылдап турар кылдыр өөредир. Ногаа-чимисти тарыыр, ооң дүжүдүн болбаазырадып өөренир. Мал-маганны азыраар. Боттуң малының эъди, сүдү, ак чеми садыгдан сатканындан черле дээре. Амгы үеде торт быжырар, дыргак кылыр, карак кирбии чыпшырар, электроннуг чалалгалар кылыр дээн чижектиг төлевирлиг ачы-дуза чедирилгезин элээди уруглар кылып турар апарган. Аргаан, даараан, суг-чинчилерден кылган эдилелдерин садыптар элээдилер база эвээш эвес. Ол дээрге келир үеже шыңгыы көрүштүг, чуртталганы, акшаның үнезин эки сайгарып билир угаанныг ажы-төл-дүр. Амгы үениң байдалы мынчап барган улус-тур бис ийин: «Мээң байым – ажы-төлүм, ажы-төлүмнүң байы – акша-көпей».
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9