Тыва кижиниң байлаа ажы-төлүнде деп мерген угаанныг тыва чоннуң чугаазы кончуг шын. Ол үлегер домакты амгы шагның ажы-төлү бадыткап турар. Бир чижекти көрген болгаш, бижип көрейн.
2025 чылдың май 17-де Таңды кожууннуң Дүрген сумузунуң Н.М. Усков аттыг культура бажыңынга 12 уругну божаан РФ-тиң «Маадыр иези» база дыка хөй уйнуктарының, ачыларының буянныг энези Ольга Ноокаевна Оюннуң 80 харлаанын таварыштыр чырык адынга тураскаадып, ном үндүрген байырлалынче чонун чалаан турган. Чалаткан аалчылар: кожуун, суму даргалары, кожууннардан болгаш Кызыл хоорайдан кырган-ачазы, кырган-авазы, кады төрээннери база ада-иезиниң кады төрээннери, оларның ажы-төлү. Клубтуң көрүкчүлер залын суурнуң чурттакчылары-биле олар долдур олурупканнар. Байырлалга делгелгени кылгаш, видеофильмни көргүскен. Коридор дургаар шаңналдар, чедиишкиннер болгаш документилер делгелгези, а өске талазында 20 метр узун ук-ызыгуур ыяжы турган. Кырган-ачазы Оюн Ноокай Арапчын оглунуң хүндүлел бижиктери болгаш ада-иезиниң шаңналдары, ажылдап чораан чуруктарын аскан. Ажыы-билечугаалаарга, бичии музей деп болур.
Келген аалчыларга ажы-төлү аяк шайын кудуп турган. Кандыг-даа амданныг чем бар. Уруглары авазының кылып чораан тыва чемнерин, янзы-бүрү салаттарын салып, чигирзиг чемнер, бир дугаар, ийи дугаарлыг изиг чемнер-биле хүндүлеп турган.
Ийи шакта «Ачазының уруу» деп номнуң таныштырылгазын эрттирген. Ук номда Ольга Ноокаевна Оюннуң чырык адын мөңгежидип, 2025 чылдың май 14-те мугур 80 харлаанынга тураскаадып, ажы-төлү сактыышкыннарын, авазының, ачазының кады төрээннериниң, оларның ажы-төлүнүң дугайында сактыышкыннарны чыып бижээн. Олар шаандагы төөгүнү эки билир улуг өгбелери шагда "бурганнай" бергени-биле, чамдык улуг өгбелериниң билдинмес болуп артканы-биле, келир үеде өзүп орар салгалынга шын төөгүнү арттырып каар дээш, бо номну үндүрген. Номнуң автору Ольга Ноокаевнаның улуг оглу Омак Оюн. Үндүрүлгениң харыысалгалыг редактору Азияна Оюн. Номну Красноярск хоорайга 100 кезекке уран чечен, чараш өңнүг чуруктарлыг кылдыр парлап үндүрген. Номнуң эге бүрүзүнде солун төөгүлер, дириг херечилер болгаш фактылар бар.
Номда бир онза солун болуушкун – ада-иези 1994 чылдың июнь 16-да Таңды кожууннуң Чагытай хөлдүң эрии Борбак-Тей деп черге РФ-тиң Президентизи Б.Н. Ельцин дарганы уткуур аас-кежиктиг болганы. Борис Ельцин авазының холундан сүттүг шайны ижип, ак чемин сонуургап, ылаңгыя авазы-ачазының тиккен арыг суг ышкаш кылаң тыва арагазын дыка сонуургаан. Ачазы ол үеде оң талазынга чартыктай берген турган. Б. Ельцин дарга-биле солагай холу-биле мендилешкен. Дарганың адыжының улуу аажок деп көргенин уругларынга ачазы чугаалаан бооп турар.
Авазынга тураскааткан номнуң байырлалын Айдың Кызыл-оолович биле дуңмазы Алеся Кызыл-ооловна кандыг-даа артистер, чарлакчылардан дудак чок солун кылдыр эрттирдилер. Келген аалчы бүрүзү Ольга Ноокаевнаны чылыг-чымчак өөрүп четтиргениниң сөстери-биле сактып чугаалаан. Номнарны чалаткан аалчыларга белек кылдыр тудускан. Ном байырлалы дыка солун эрткен. Төлептиг уруглар авазынга номну тураскаадып, ынчалдыр сактыышкынны кадагалап, салгалдарга дамчыткан. Тыва кижиниң байы – ажы-төлүнде дээри, шынап-ла, бо-дур.
Сергей ТЫРТЫК.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25