Хөй чылдар иштинде Тыва АССР-ниң, ТР-ниң школаларынга география, ыры-хөгжүм башкылап чордум. Ажылдап чораан школаларымга чадаг аян-чорук бөлгүмүн удуртуп турган мен. Дыштанылга кээрге, чадаг туризмге хандыкшылдыг өөреникчилерим-биле хөй хонуктуг походтарже чоруп тургулаан бис. Хөй өөреникчилер эдертип алгаш, Тыва черниң каас-чаражын көргүзүп, онза айыылдыг черлик дириг амытаннарга (кокай-бөрү, адыг-мажаалайга) бо-ла таваржы бээр турдувус. Ынчалза-даа онча-менди ээп чанып кээр турдувус. Ээн тайга-таскыл черге камгалал боо херек апарган. Өөреникчилерим безин чаптанчыы кончуг, боолуг болзувусса але, башкы деп чугаалап чоруур апарганнар. Ооң дугайында ТР-де боо чөпшээрээр албан черинге баргаш, шуптузун тө каап чугаалаан мен.
Шагдаа ажылдакчылары меңээ уткуштур базымны кылып, сүмележип тургаш, эң-не идегелдиг, улай-улай адар, 12 калибрлиг боону чөпшээреп бергеннер. Чөпшээрелдиг боовусту чүъктеп алгаш, турисчи өөреникчилерим-биле чадаг аян-чоруувусту кылып (Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Тожу, Сүт-Хөл дээш оон-даа өске) барбаан-четпээн черивис чок. Бурган өршээ, багай чүвеге черле таварышпаан бис.
Бо боо, шынап-ла, идегелдиг, чиңге аң, кокай-бөрү, адыг-хайыракан, өдүрек-даа аңнааш, универсал боо деп чүвени хөй чылдар эдилээш, көрдүм.
Амгы үеде Украинада тускай шериг операциязы чоруп турар. Ында киржип турар тыва дайынчы оолдарывысты чидирип тур бис. Мээң бо боом ышкаш 12 калибрлиг боону Украинада дроннар дүжүр адары-биле ажыглап турар апарганын Россияның төп телеканалынга дамчыдып турган чүве. Далайга дамды дуза дээн ышкаш, ол-даа болза дузам болзун дээш, 32 чыл иштинде эдилээн боомну, боо чөпшээрээр албан черинге баргаш, дайынче чорудары-биле дужаадым. Апрельдиң 8-те шагдаалар улуг өөрүшкү-биле хүлээп алдылар. Улуг-Хемниң оң талазында турар 55-ки гвардейжи мото- адыгжы шериг кезээ-биле харылзажып, хөй саазын документилер долдуруп турувуста, үр-даа болбаанда, ол шериг кезээнден офицер кижи келгеш, боону хынап көргеш, эдилээни эки-дир деп мактады-даа. Мен билдириишкин база бижидим.
Документиге боомну дужаадым деп адым салдым. А офицер хүлээп алдым деп адын салган.
Офицерге боомну хүлээдип сунарының бетинде, боомну чылыг-чымчак суйбааш, бүдүү иштимде боом-биле байырлажып, халдап келген дроннарны дүжүр адып, тыва оолдарывыстың амы-тынын камгалаарын дилеп турдум. Офицерге боону сундум, ол улуг өөрүшкү-биле хүлээп алгаш чорупту.
Мээң бодумну болгаш турисчи өөреникчилеримни хөй чылдар иштинде ээн тайга черлерге камгалап-карактап чораан боом дайын-чаага үлүг-хуузун киирер болзун деп йөрээп каалы. Курай! Курай!
Александр ООРЖАК, РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг башкызы, журналист.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8