Тываның эң улуг назылыг фельдшер-акушери, Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы Роза Кыргысовна Кенден мугур 90 харлаан. “Мээң чылдарым – мээң байлаам” деп ырыда дег, көдүрбээн хөнээ, көрбээни чок ава – төөгүнүң дириг херечизи. Ооң хөрээнде хөй санныг орден-медаль аразында, ТАР-ның 100 чыл медалы база немешкен. Ол бүгү шаңналдарны бижиир болза, даңзызы узун.
Дөртен беш чыл дургузунда чеже чаштарны холунга көдүрүп, чеже иениң караан чырытпаан дээр! Улуг-Хемниң Чодураа, Хайыракан, Ийи-Тал эмнелге пунктуларын эргелекчилеп, ооң-биле чергелештир көдээ совет депутадынга соңгудуп, бүгү хөй-ниитиниң ажылынга четтигип чораан.
Буянныг ава амгы үеде ажы-төлүнүң аразында чоргаар чурттап, үнген-кирген чонунга изиг шайлыг, чугаа-сооттуг, адак-бышкаа чиик-чаагай, огород тарып, чечектер ажаап турарын көргеш, магададым. “Шын”, “Тувинская правда”, “Мотиватор” солуннар – чарылбас өңнүү. Чаа үнген тыва номнарныӊ шуптузун номчуур. Карак шили кетпес, угааны чарт. Ырлап, танцылап-даа шыдаар. Тыва улустуң аас чогаалының кадагалакчызы болгаш нептередикчизи, шүлүк база чогаадыр, дылы чечен-мерген. “Мээң байым” (2007 ч) деп номунда сактыышкыннары, шүлүктер колдады кирген. Парлаар болза, кыдыраашта чыып каан ажылы ам-даа хөй.
Чогаадыкчы ава, хоочун херээженнер эмчизи эрткен чүс чылда болуушкуннарны ай-хүнүнден бээр, долузу-биле дүүнгү дег сактып чугаалаар.
Узун назынның чажыды чүдел? Мерген угаанныг ава мээң сонуургаан айтырыымга мынчаар харыылаан.
– Чер-биле эки ажылдаар, тарааны тарыыр, малды тудар, черге ынак болур херек. Черниң энергиязы дыка улуг. Бүгү-ле дириг амытаннар черден чемненир. Оът-сиген, суг, арга-арыг, кат-чимисти чугаалап канчаар, бойдус арыг-чаагай турар ужурлуг. Чер меңээ кадыкшылды, күштү хайырлап турар, мээң узун назылап чоруур чажыдым ол. Хүн бүрү күженип, шимченирге, мага-бот сергек болур. Эртенги агаар магалыг. Уруум мени “Дыштан, авай” – дээр. «Анаа олурар хөңнүм чок, огородка турарымга дыка эки» – дээш, чайгаар-ла дашкаар үнүксеп олур.
Тыва кижиниң байы — ажы-төлү
Куш – часка, ава – ажы-төлүнге ынак. Уруу Надежда – уруглар эмчизи. А күдээзи Николай Даңзы – РФ-тиң алдарлыг энергетиги. Олар өг-бүле туткаш, үш ажы-төлдүг болган. Уйнуктары – суд, полиция албаннарында дээди эртемниг специалистер. Евгений адазының оруун изээн энергетик. Кожуун, суур бүрүзүнде кудалары хөй, интернационалчы өг-бүлелер база бар. Рязань хоорайда кудалары дыка бөдүүн. “Тывага келгеш, чиңге-тарааны өремеге былгап чиир, хой дөгерген болза, баш-дуюун-даа куйгалап каарга, амырап чиир” – деп, Роза Кыргысовна амыдыралчы чугааны тоожуп олур.
Үлегерлиг өг-бүле дугайында чугаа солун болган. Иези кандыг болдур, уруу ону дөзээр. Бажыңның ишти-дашты айыраң каас чечек бүргээн, эх, чаражын! Чимистиг ыяштар, кат сыптары дүжүткүр болгаш ногаа аймаа элбек. Амыдырал аваның буянныг, ажыл-ишчи чемзиг холунда дээрзи көскү.
Хин ава — ийиги төрээн иези
1953 чыл. Август 2-ниң хүнү. Барып көрбээни, танывазы чер Чодураа суурга фельдшер-акушер эмчи ажылдап чедип келген. Маргыы Долбаа дээр эмчиниң бажыңынга доктааган. Узун оруктан келген аныяк эмчи чаа-ла шай ижип, таныжып чугаалажып олурда, аът четкен малчын келгеш: “Ырак чайлагда херээжен кижиниң эъди аараан, берге байдалда!” – дээрге, Роза Кыргысовна дүвүрей берген. “Аныяк кижи шалыпкын-на болгай сен. Дүрген чорувут! Көдээ улуска саваң, аржыыл белен турбас” – дээш, Долбаа эмчи херекселдерин аайлап, саваң, чоттунар аржыылдан бээр суп берген. Аныяк эмчи аъттың кара маңы-биле малчын аалга тутсуп келген. Чалыы ие суларгай байдалда, шөйүп каан аргамчыда (тыртыг) баартактай туттунуп алган чыткан. Училищеге өөренип тургаш, практика-даа үезинде уруг сыртыы чалаар ужурга черле таварышпаан. Өөренири эки болгаш, башкызы Маргарита Крупийниң тайылбырлап, көргүзүп турганын ыяк сактып алганы-биле, «думчукка тулганда бызаа сугжу» дээн ышкаш, булганып кирипкен... Шак ол өйде аныяк эмчиниң ийи холу шуут сириңейнип, дыка-ла девидээн. Ону эскертпес дээш, холунче сугну куттуруп, чуннуп тургаш, эпчоксунуп пат болган. Божудулга дыка нарын байдалга эрткен.
“Бүгү назынымда уттундурбас болуушкун ол” – деп, тозан харлыг узун назылыг эмчи Роза Кыргысовна чугаазын дооскаш, улуг тынган. Оон бээр бежен үш чыл эрткен, ам бодап олурарга – маадырлыг чорук!..
Эң баштайгы күш-ажылчы бирги базымы – улуг шылгалда болган. Дайын соонда амыдырал-чуртталга база дыка нарын, казанак бажың, демир суугу одаар, керосин, дең кыпсыр. Садыг-магазинде аъш-чем, пөс-таавы ховар. 1956 чыл. Ийи-Тал суурга ажылдап турда, баштайгы радио ажылдап эгелээн. Контора даштында төгерик кара тавак азып каан, улус ону дыка сонуургап дыңнап турган. Баштайгы электрилиг чырык база көстүп келген. Кара аскырлыг Калын-оолдуң тергелиг аъдынга тутсуп, ынчан улуг эпидемия турганы, ону ажып эртип шыдааны, ам бодап кээрге – маадырлыг чорук.
Хин ава – ийиги төрээн иези болур. Тыва ёзуда болза хин авазын каап болбас, элээди апарган оглу азы кызын хин авазынга албан белек-селектиг таныштырып, ужураштырар буянныг чаңчыл бар. Ону уттуп болбас.
Назы хүндүткели — улуг езулал
Анаа эвес кижи дээрзин эскерип: “Суйбап эмнээр арганы ажыглаан боор силер, аа?” – деп сонуургадым.
– Чажырып канчаар, чаа-ла чээрби харлыг үемде, бир аныяк иениң уруунуң чыдыны доораланы берген, ону холум-биле эде суйбап тургаш, божудуп алган болгай мен – деп, Роза Кыргысовна чажырбаан. “Көөр чүвем көрбес апарган мен, ынчалза-даа дүжүм эндевес. Бичиимде көрген чүүлүмнү кырган-авамга чугаалаарымга, карааң ириңи ыйнаан” – деп каар. Төрээн иемге чугаалаарымга: “Мен ышкаш чүве көөр чаяанныг болган-дыр сен, уруум. Эки улуска көрген чүүлүң чугаалап чор. Кыс кижи иезин дөзээрге, багай дээр болгай. Эмиг эмер оглумну канчап азырандыга берип шыдаар мен. Сен бодуң-на даай-аваң суг чедип келирге, оларга хөлчок чассып, салдыкпайн, ээ көрнүп туруп бээриңге, эки улуска эки кижи кылдыр өзүп келзин дээн бодал-биле, азырандыга берипкен болгай мен” – деп, төрээн ием чугаалаан.
Уругларым чажында сылданы бээрге, бүдүү домнап, суйбап кааптар мен. Караа дискектээн, сөөл болгаш боску кызар, эмии-даа ыжа берген херээжен улусту домнап кааптарымга, кезиишкин барбайн баар таварылгалар турган.
Ук төөгүмде солун кижилер база чораан. Аарыксап турган чаш уругларны чыттап, бажынче суйбап каарымга, анаа апаар (чижек хөй)...
Роза Кыргысовна кымга-даа чугаалавайн чораан чажыдын ажыдып: “Ам менде күш кайда боор” – деп-тир.Адыжымны дүрбүп-дүрбүп, ооң адыжының кырынга холумну дээспейн, чада салдым.
– О-о!.. Адыжым изип келди. Ток чоруп турар ышкаш, бо чүү деп чүвел? – дээш, адыжын дыка үр суйбай туткаш, элдепсине-дир.
– Силерниң суйбаар, домнаар күжүңер бар-дыр, ажырбас...
Роза Кыргысовна ам-на бодунга бүзүрей-дир. Ооң холунуң чымчаа, чылыы кедергей, алыс эмнээр, домнаар бойдустан чаяалгалыг кижи дээрзин кым билген боор.
Сөөлүнде Роза Кыргысовна мону чугаалаан. “Республиканың Хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Сагаан-оол Долгар меңээ байыр чедиргеш: “Роза Кыргысовнага бажын чыттадып алырга безин улуг аас-кежик!” – дээрге, чамдык улус меңээ бажын суйбай туттуруп, чыттадып турган деп өөрүп олур.
Ортаакы Азия чоннарында, ылаңгыя Турцияга чоруурга, ак баштыг улуг назылыг эр кижиниң мурнун орта аныяктар кээп мөгейип каарын кижи бо-ла эскерер. Назы хүндүткелин өөренип көөр чүве болза, улуг назылыг улустуң буянын чалап алыры аас-кежик. Ак баштыг улуг кижилер мурнунга мөгейип каарга, оларның буяны чедер, аныяк кижиниң ажыл-херээ чогуур, чоруу бүдер. Амгы үеде назы хүндүткелин тывалар эки билбес, тоовас хире. Назы хүндүткели – улуг ёзулал дээрзин билип алыры артык эвес.
Энерелдиг эргим буянныг ава, кырган-ава, хин ава Роза Кыргысовна! Мээң бажымче чыттап, эмчи, домчу холуңар айызын алдым. Силерге быжыг кадыкшылды, узун назынны болгаш чаагай хүннерни күзедим.
Курай! Курай! Курай!
Лидия ИРГИТ, чогаалчы.