Мээң кырган-авамны Бижек Сепчитмаа Дунгуевна дээр. Кырган-авам бо сарыг өртемчейге 1905 чылдың март 2-де Урянхай девискээриниң Тес-Хем кожууннуң Эрзин бажында Улар деп черге төрүттүнген. Бо чылдың март 2-де кырган-авамның 120 харлаан ою. Ол ада-иезиниң 11 ажы-төлүнүң (8 кыс, 3 оол) 9 дугаар уруу. Кырган-авам кедергей ажылгыр кижи чораан, черле хостуг анаа олурбас. Ол Эрзин кожууннуң Нарын сумузунуң девискээринде Алдыы, Ортаа, Үстүү Төөпчүлерге чайлаглаар турган. Школага өөренип турган үелеримде кырган-авамче барыксааш, дыштанылга келирин аажок манаар турган мен. Бичии турган үемден эгелээш, сургуул чылдарым доозулгужеге чедир кырган-авам өөнге барып, ооң чагыг-сүмезин, солун чугааларын таалап дыңнаар чораан мен. Бо улгадып келгеш, сактып- бодап олурарымга, кырган-авамның өө бисти, ырак-чоок төрелдерни, таныштырып, эдериштирип турган аажок эргим өргээ болуп турар.
Кырган-авам бодунуң кады төрээннерин шоолуг чугаалавас, ындыг-даа болза бир хөй ажы-төлдүг угбазы, честезиниң аалынга дузалажып чораанының дугайында чугаалап турганын сактып келдим. Бир чайгы хүннү ол мынчаар сактып чугаалады: “Бир хүн эртен эрте угбам мени оттурупкаш, “Хойлар одарже үне бергеннер-дир, соондан халы” дээш чорудупкан. Акымның садып берген бичии чадагай (сандали) идиимни камнап шыгжап алган болгаш, бут-чанагаш хой кадарып, аалдың аар-саар ажылдарын кылып чоруп турумда, будумнуң ээжектери кургап, каткаш чарлып турган. Ол хүн база бут-чанагаш хой кадарып чорупкан мен. Дүъштээр үе чоокшулап келгенде, чаъс чаап эгелээн, хойлар коданче углапканда, өшкүлер, анайлар оъттавышаан, хая-даштарга ойнап халчыр болгаш, бадып келбейн туруп бээрге, шиш даштарлыг хаяже үнгеш, өшкүлерни ай деп турумда, кургап, кадып, казырыкталы берген даваннарым кестигилээш, хан сыстып турда-ла, хойлар-өшкүлерим ай деп алгаш, аалче углай бадып бар чорааш, буттарым доңа бээрге, өшкү-хой сидиктептерге, буттарымны сидиинге чылыдып ап турган мен. Тайгаже чайлаглап көжер турган болгаш, чаъстыг хүннерде сериин соок агаар турар. Хойларын, өшкүлерин коданче эккелгеш, өгже кирип келирге, аажок чаагай эътсип турарга, амырап турумда, угбам ийи шаажаң ишти тарак кудуп берген. Дүъштеки чемим ол-ла болган. Эки чаңнаанда, ийи аяк тарак ижер, бак чаңнаанда, чаңгыс аяк тарак бээр турган”. Кырган-авам угбазын шыңгыы деп чугаалаар чораан. Ону дыңнааш, кырган-авамны кээргеп, караам чажы сыстып олурган.
БАЗА БИР ТӨӨГҮ
1930 чылда кырган-авам 25 харлыг турган. Тывадан Улан-Удэ хоорайже өөредип чорудары-биле сургуулдар чыып турда, кырган-авам тывынгыр, эрес-шоваазы-биле ол сургуулдадып чорудар уруглар даңзызынче кире берген болган. Аалындан кожуун төвүнче аъттыг чедип келирге, өөредип чорудар аныяктарны чыып алгаш, тергелиг аътка олурткаш, Кызыл хоорайга эккелгеш, аңгы-аңгы кожууннардан келген 10 хире аныяктар-биле Улан-Удэже сургуулдадып чорудупкан. Улан-Удэге келгеш, уругларны сонуургалдарының аайы-биле аңгы-аңгы өөредилге черлеринче хуваапкан. Кырган-авам Үстүү-Удинск (Верхнеудинск) хоорайның Моол ажылчын факультеттиң белеткел бөлүүнче сургуулдап кирген. Ийи дугаар “Б” белеткел бөлүүнге өөренип турган сургуулдар даңзызының 15 дугаарында кырган-авамның ады бижиттинген. Ол үеде Бурят-Моол АССР-ниң Үстүү-Удинск университеди Монгольская кудумчузунда бажыңга бактаап турган.
Кырган-авам өөренип турда, бир кышкы үеде Тывадан барган каш сургуулдарны хептерин белеткеп алырын дыңнаткаш, чыып алгаш, Белоцарск хоорайга эккелгеш, кижи бүрүзү-биле тус-тузунда чугаа кылган соонда, арбаннарынче чандырыпкан. Кырган-авам аалынга чанып келгеш, улаштыр өөренмейн, олчаан артып калган.
Амгы үеде бодап турарымга, кырган-авамның үш оол кады төрээннери (ийи акызы база бир оол дуңмазы) кыргыс хүрээзиниң ламалары чораан. Ол дээш ынчанган ирги бе деп даап бодаар-дыр мен. Кырган-авам ол лама кады төрээннериниң дугайында черле чугаалавас турган. Оларның дугайында шажын-чүдүлге Тывавыска катап тургустунуп келгенде, улуг назылыглардан дыңнап билип алган мен. Ынчангаш-ла боор эртем-билиглиг, номчуп-бижип билир турган-даа болза, кырган-авамны көскү ажылдарга ажылдап чораанын билбес чордум. Ол дугайында кырган-авамга аарышкылыг апаар ирги бе деп бодалым-биле айтырарындан эпчоксунар турган мен. Шажын хоруглуг турган үеде лама башкылар дугайында чугаалаар хамаанчок, артыжанып айдызаныры безин хоруглуг турган болгай.
Кырган-авам эртем-билиглиг, чараш, угаан-сарыылдыг чораан болгаш ырлаар-даа, шүлүк-даа чогаадыптар турган кижи. Ол чогааткан шүлүктерин черле бижип, чыгбас турган деп билир мен. Бир эвес бижиир турган болза, ном кылдыр үнер турган боор. Кырган-авамны амгы Эрзин кожууннуң база Нарын суурнуң улуг назылыглары эки билир. Чон “Бичии угбай” деп моолдап адаар чорааннар. “Бяцхан эгч” тус черниң диалектизи-биле “Баг Эгич” деп адаар турган. Бо сактыышкынымны кырган-авамның чырык чер кырынга төк кээп төрүттүнген хүнүнден бээр 120 чыл оюнга тураскааттым.
/ Белла ЛУДУП.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6