Меге хуужудулга...

Экономиктиг кем-херек үүлгедиглери

Оор чорук, кижилерни эттээни, үптээни, амы-тынынга четкени дээн ышкаш кем-херектер дугайында медээлер бистиң сагыш-сеткиливиске дээр. А бо экономиктиг кем-херек үүлгедиглериниң дугайында массалыг информация чепсектеринде медээлер бистиң кара-кулаавыстың дашты-биле эрте бээр. Республиканың Иштики херектер яамызының интернет четкизинде дыңнадыглары-биле алырга, экономиктиг кем-херек үүлгедиглери-биле демисел элээн шыңгыы чоруп турары илдең-дир. Экономиктиг үүлгедиглерни тускай эртем-билиглиг, оптуг-кажар, албан-дужаал ээлээн, бөдүүнү-биле чугаалаарга, “баштыг” кижилер үүлгедип турары билдингир-ле болгай. Россия Федерациязының Тыва Республика талазы-биле ИХЯ-ның Экономиканың айыыл чогунуң болгаш коррупцияга удур эргелели Тывада экономиктиг кем-херек үүлгедиглери-биле демиселди элээн шыырак чорудуп турар-дыр дээрзи билдингир.

Тываның ийи херээжен чурттакчызы чер участоктарын хоойлу-дүрүмге чөрүштүр садып, харын-даа мырыңай чер участоктарының меге документилерин тус чер чагыргаларындан кылдыртып ап турганы шуут кайгамчык-тыр.

Республикада хереглелдиң чээли кооперативтериниң бирээзиниң ажылдакчызы херээжен кижи Барыын-Хемчик, Чеди-Хөл, Эрзин болгаш Бии-Хем кожууннарның өнчүзүнге хамааржыр улуг хемчээлдиг чер участоктарын хуужудуп ап, оларны аңгы-аңгы бичии чер участоктары кылдыр чарып, документилерин кылдырткаш, хамаатыларга садып турганы элдептиг-дир.

Барыын-Хемчик кожууннуң сумуларының бирээзинде ооң хууда өнчүзү 6600 дөрбелчин метр чер участогу бар дугайында документилерни 2019 чылдың ноябрь айда тус чер чагыргазындан кылдырткаш, ол документилерни Тыва Республика талазы Росреестр эргелелинге дужаагаш, чер участогунуң ээзи эргезин бүрүткедип алган. Ооң соонда 6600 дөрбелчин метр чер участогун бирээзи-ле 600 дөрбелчин метр шөлдүг 11 участоктарга чарып, участок бүрүзүнге документилерни кылдырткаш, 2020 чылдың январь–февраль айларда кижилерге садып чорудупкан.

Ол-ла арга-биле Чеди-Хөл кожуунда сумуларның бирээзинге 4400 дөрбелчин метр улуг чер участогун “оорлап”, база-ла бирээзи-ле 600 дөрбелчин метр шөлдүг 6 участокка чарып, чер хереглээн хамаатыларга садыпкан. Эрзин биле Бии-Хем кожууннарга 1810, 2590, 2430 дөрбелчин метр шөлдүг чер участоктарын база чаңчыккан аргаларын ажыглап садып, эвээш эвес акшаны ушта шаап алган. Мегелеп саткан чер участоктарының ниити кадастр өртээ 1 900000 рубль болганын ТР-ниң ИХЯ-ның Экономиканың айыыл чогунуң болгаш коррупцияга удур эргелелиниң истелге ажылдакчылары тодараткан.

Муниципалдыг чер өнчүзүн хуужударынга чөпшээрелди бээр документилерни тургузарынга тус чер чагыргаларының ажылдакчылары хамаарылгалыг болганы база илдең.

Көдээ административтиг девискээрде чер участогунуң хоойлу-дүрүм талазы-биле эрге-байдалын, ооң хемчээлин, ээлерин, ында туткан бажың-балгат дээш өске-даа медээлерни ажыл-агый дептеринге демдеглээн болур ужурлуг. Бөдүүнү-биле тайылбырлаарга, сумунуң девискээринде чер участогунуң дугайында дептер. Сумунуң девискээринде ажыл-агый бүрүзү ындыг дептерлиг болур ужурлуг. Ажыл-агыйларның дептерлеринге шын медээлерни кииргени, оларны шыгжаары болгаш ажыглаары дээш тус чер чагыргазының удуртукчузу хоойлу-дүрүм мурнунга бүрүн харыысалгалыг.

Чер айтырыгларының талазы-биле специалистерниң тайылбырлап турары-биле алырга, Россияга “дача амнистиязын” чарлап тура, чер участогунуң ээзи эргениң күрүне бүрүткелин кылдыртып алырынга херек шынзылга документ ажыл-агый дептеринден ушта бижидилге деп хоойлужутканы муниципалдыг чер өнчүзүн хоойлу-дүрүмге чөрүштүр хуужудуп алыр чорукту тывылдырган. Аңаа чүгле кажар-оптуг, алыксак-чиксек кижилер эвес, тус чер чагыргаларының арын-нүүр чок ажылдакчылары база хамаарылгалыг апарган. Олар ажыл-агый дептерлеринден ушта бижидилгелерге меге медээлерни киирип, черни мегелеп садарынга киржип турары көвүдээн. Черни мегелеп садарынга киришкен албан-хаакчыларынга хамаарыштыр кеземче херектерин оттуруп турар таварылгалар эвээш эвес.

Чер участогун садып алырда, ону садып турар хамаатыдан ажыл-агый дептериниң архив органының таңмазы-биле бадыткаан арыннарын негээрин безин юристер сүмелеп турар. Меге документилерлиг чер участогу садып алган таварылгада чүгле шүүдел эвес, хөй акша түңнүг когаралга кижи таваржып болур. “Бүзүрээчел чорук мегелеттиргенинден дора” деп орус улустуң мерген үлегер домаанда чиге сөглээн болгай.

ТР-ниң ИХЯ-ның медээлеринден Ш. МОҢГУШ белеткээн.

"Шын" №59, 2023 чылдың август 9