Эң-не баштай холум үжүүн
Эдип-чазап айтып берген,
Ишчи, бөдүүн ынак башкым
Ием ышкаш болу берген.
📢 1961 чылдың сентябрь 1-де Бажың-Алаак школазының эргинин 6-7 харлыг курзук бичии оолдар-уруглар артап, 1-ги классчылар болуп, өөренип, школаны доосканывыстан бээр чартык чүс чылдың нүүрү эрте берген. Оларны сагынмастың аргазы чок.
Бо одуругларның автору ук школаның эге класстарынга өөренип чораан болзажок, ада-иезиниң амыдырал-чуртталгазының аайы-биле өскээр көжүп чоруй-даа барган болза, эң-не баштай холунуң үжүүн эдип-чазап, номчуп, бижип, санап өөреткен башкызы Сүттүг-оол Мижит-Доржуевич Кууларны, амгы бо үеде бистиң аравыста чок-даа болза, чылыы-биле сактып чоруур.
Башкывыс Сүттүг-оол Мижит-Доржуевичиниң билиг бээри дыка шыырак, бичии уругларга теманы тайылбырлаары бөдүүн-даа болза, билдингир, чедингир турганын утпас мен. Эр башкы болгаш ындыг турган боор, класска тенектенир кижи безин чок, аравыста дыка найыралдыг турганывысты сактыр мен. Башкывыстың берген быжыг билии бисти чалгынналдырып, аравыстан кандыг-даа эртем-билиглиг, алдар-аттыг кижилер үнгенин чугаалаары дыка өөрүнчүг.
Бистиң башкывыс черле онзагай кижи. Бичии чаштар бистер-биле деңге ойнап, ырлап, маңнап, хөөреп, каттырып чорааны уттундурбас. Бир онзалап демдеглексээн чүүлүм, башкымны ачамга дөмейлээр турган мен. Мээң ачам башкым ышкаш узун, сииреш хевир-сынныг чораан. “Сээң ачаң спортчу, чадаг чарышка болгаш лыжага чемпион кижи” – деп, ачам дугайында башкымның чугаалаан сөстеринге дыка-ла чоргаарланыр чораан мен. “Ачай-ачай” – дээш, башкымны соора танып, куспактанып турганым сагыжымда артып калган. Ол мээң бажымны суйбап, чугааланы бээрге, үнүнден ону танып кааш, ыядып турганым база бар.
Сүттүг-оол Мижит-Доржуевич Куулар 1927 чылдың март 18-те Чөөн-Хемчиктиң Шеми суурга төрүттүнген. 1945 чылда башкының түр курузун дооскаш, Чыргакы, Хорум-Даг, Баян-Тала, Бажың-Алаак суурларның школаларынга башкылап, барык 39 чылдар дургузунда чоннуң ажы-төлүн үжүк-бижикке өөредип, ажылдап чораан. 1952 чылда башкы училищезин, ооң соонда 1968 чылда башкы институдун бот-өөредилге-биле дооскан.
Башкывыс “Күш-ажылдың хоочуну”, “Күш-ажылга шылгарал” медальдарның база “Улус өөредилгезиниң тергиини” хөрек демдээниң, улуг Башкы аттың эдилекчизи, шүлүкчү, очулдурукчу. Өг-бүлезиниң идегелдиг даянгыыжы, төлептиг ада, хөй-хөй өөреникчилерниң суртаалчызы, аныяк башкыларның дагдыныкчызы.
Сүттүг-оол Мижит-Доржуевич Куулар дириг чораан болза, бо чылын 95 харлаар турган. Башкывыстың кады чурттаан эжи, башкы Толчун Сюрюновна Монгуш-биле дөрт кыстарын ажыл-ишке кызымак, биче сеткилдиг, чуртталгага ынак кылдыр кижизидип кааннар. Улуг уруу Клара Сүттүг-ооловна Бажың-Алаак суурга фельдшер-акушерлеп ажылдап чораан, ам бистиң аравыста чок. Ийиги уруу – Надежда Сүттүг-ооловна, библиотекарь, бежен чылдар дургузунда культура шугумунда ажылдап чоруур, күш-ажылдың хоочуну, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы. Үшкү кызы Чечек Сүттүг-ооловна хөй чылдар дургузунда математика башкылап ажылдап чоруур. Хеймер кызы Инна Хакасияның күрүне университединиң доозукчузу, экономист мергежилдиг, амгы үеде Кызыл хоорайнын социал-хөгжүлде департаментизиниң улуг специализи.
Башкывыс Сүттүг-оол Мижит-Доржуевич боду биче сеткилдиг, чазык-чаагай, эш-өөрзүрек, төрелзирек, ээлдек-эвилең, омак-сергек кижи чораан. Ооң могаг чок ажыл-ишчи, чогаадыкчы болгаш шинчилекчи күзел-соруунуң ажыктыг чаа чүүлдерже угланганы, бодунуң арга-дуржулгазын кады ажылдап чораан эш-өөрүнге, өөреникчилеринге, ада-иелерге харам чокка дамчыдып, бараалгатканы – үлегер-чижек болуп арткан.
Ынакшылым таалалынга
Ыры-шүлүүм ужун сыптаан.
Ындын хөөннүг чадаганга
Ынак Шемим ырлаксаар мен
деп одуруглар бистиң баштайгы башкывыстың чогааткан шүлүктериниң бирээзинден.
Башкывыс чогаалчы салым-чаяанныг, шүлүкчү чораан. Ооң баштайгы шүлүү 1962 чылда “Шын” солунга парлаттынган, «Кышкы шивилер» деп баштайгы ному 1977 чылда, 1991 чылда «Чүректерниң тураскаалы» деп ному үнген.
Бажың-Алаак школазынга уругларның «Салгал» чечен чогаал бөлгүмүн удуртуп, уругларның чугаа-домаанче, угаан сайзыралынче улуг кичээнгейни салып, тыва чогаалга аныяк-өскенниң сонуургалын оттуруп чораан. Башкывыстың хөй-хөй шүлүктеринге билдингир композиторлар аялгаларны чогааткан: Дамба Хүреш-оол “Ынакшыл чокта – чуртталга чок”, “Ыржым дүне”, Р. Кенденбиль “Коңга”, “Пионерлер ырызы”, Василий Иргит “Эглип келем”, Кертик-оол Монгуш “Сентябрь”, Борис Чамбыт “Шеми хемим”, Ирбен-оол Түлүш “Аваларга йөрээл ыры” дээш оон-даа ыңай уламчылап болур.
Уругларга В. Берестованың “Орукту канчап тыварыл?”, М. Пришвинниң “Дилгиниң хлеви” деп чогаалдарны орус дылдан тыва дылче очулдурган.
Солун-сеткүүлге чүве бижиир кижиниң кулаа дыыжы, караа көскү, ынчангаш ол көрген, билген, дыңнаан чүүлүн демдеглеп ап чаңчыккан. Ооң бижээн шүлүктери, чечен чугаалары, очерктери «Шын», «Тываның аныяктары» солуннарга, «Улуг-Хем» сеткүүлге парлаттынып үнүп турган.
Башкывыстың чырык овур-хевири биске орук айтыр сылдыс болуп чырып чоруур.
Башкывыстың шүлүктер кыдыраажындан.
БОРБАК ЧҮРЭЭМ
ХАНЫЗЫНДА
М.Т.-га тураскааткан
Сесерликтиң айыраңнаан
чечээн сүзүп,
Чежемейниң чарашсынып
чорзумза-даа,
Борбак чүрээм ханызында
чүгле чааскаан
Бодалымны бүрүн ээлеп
чурттап чор сен.
Чардыктырып – сенден мени
өскээр будаар,
Чамбы-дипте өске чүү-даа
кайыын турар.
Хөрээм долган өөрүшкүмнү
хөйге чарлап,
Хөңнүм үнү делгемнерже
хостуг ужар.
Өпей ыры бичии чаштың
таалалы дег,
Чуртталгамга шак-ла
ынчаар ханып чор мен.
Чуртталгага ынакшылдың
отчугажын
Өжүрбейн, хөрлээлеткен
эргимим сен.
Төлдү төрээш, кижизиткен
Иези сен,
Төре херээм башкарышкан
Хамааты сен.
Чырык черде буян-чөптүң
дээжизи
Шырайыңда чырып ойнаан
чаражым сен.
1966 ч.
Башкы, шүлүкчү, очулдурукчу Сүттүг-оол Мижит-Доржуевич Кууларның 95 харлаан юбилейинге тураскааткан сактыышкын ужуражылга апрель 1-де Тываның А.С. Пушкин аттыг Национал библиотеказының чурт-шинчилел килдизинге болуп эрткен.
Ужуражылгага Тываның чогаалчылары, Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң библиотека салбырының I-ги курузунуң сургуулдары, чогаалчының уруглары болгаш чоок кижилери киришкен.
Сактыышкын ужуражыышкынны Тываның чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы Сайлыкмаа Комбу ажыдып, чогаалчы С.М.-Д. Кууларныӊ чогаадыкчы ажыл-ижин аалчыларга таныштырган. Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазының оралакчызы Александр Ондар, чогаалчының ɵɵреникчизи, РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң алдарлыг башкызы, амгы үеде Кызылдың дугаары 17 школазының социал педагогика башкызы Раиса Ончатпановна Ондар, тɵрели Николай Бяков, уруглары И.С. Монгуш, Н.С. Куулар, Ч.С. Монгуш дээш оон-даа ɵскелер Сүттүг-оол Мижит-Доржуевичиниӊ дугайында чылыг-чымчак сактыышкыннарны чугаалааннар.
Ужуражылгага хоочуннарның «Чырык күзел» ыры-хɵгжүм ансамбли чогаалчының сɵзүнге бижиттинген «Шеми хемим ырлап чор мен», «Авамга йɵрээл» дээш оон-даа ɵске ырларын күүсеткеннер. Тыва Республиканыӊ культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ыраажы Вероника Чооду чогаалчының «Ынакшыл чокта – чуртталга чок» деп шүлүүнге билдингир композитор Д.Хүреш-оол аялгазын бижээн чараш ырыны күүсеткен.
Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң сургуулдары чогаалчының шүлүктерин аалчыларга солун кылдыр номчуп күүсеткеннер.
Чогаалчы Сүттүг-оол Кууларга тураскааткан ужуражылга бедик деңнелге эртип, ооң бижээн шүлүктери болгаш оларга чогааткан аялгаларлыг ырлары куттулуп, оларны күүсеткеннер өртектиг сертификаттар болгаш белектер-биле шаңнатканнар.
Чогаалчының ажы-төлү чалатканнарны амданныг аъш-чеми-биле хүндүлеп шайлатканнар.
Раиса ОНДАР,
РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң журналистер болгаш ТР-ниң чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.