ЕВРАЗ – делегей чергелиг улуг металлургия компанияларының санынче кирип турар холдинг. Ооң иштинде «Межегейхөмүр” хөмүр-даш уургайы 2015 чылда тургустунгаш, республикада даг тывыжын чорудуп турар бүдүрүлгелер аразынга кол черни ээлеп турган. Межегей чыдынында хөмүр-даштың санаттынган курлавыры 215,3 млн тонна, ол дээрге “Ж” марканың металлургия үлетпүрүнге калбаа-биле хереглеттинер кокстуг хөмүр-даш-тыр. Кончуг дүрген хөгжүп эгелеп бар чыткан бүдүрүлге 2020 чылдың февраль айда ажылын түр када соксаткаш, 2022 чылдың январьдан тура катап хөмүр-даш казып тыварын уламчылап эгелээн.
Амгы үеде бүдүрүлгениң ажыл-чорудуун, шахтерларның чурттап турар байдалын сонуургап, март 31-де бөлүк журналистер четкеш, таныштывыс.
“Межегейхөмүр” бүдүрүлгениң чиңгине директору Игорь Трантин бүдүрүлгениң ажылын ийи чыл дургузунда түр када соксадырынга хөмүр-даш өртээниң хенертен бада бергени чылдагаан болган деп, чугаалады:
– 2020 чылда экономиктиг кризис бүдүрүлгениң ажылын түр када соксадырынга салдарлыг болган. Бо чылдың январьдан тура бүдүрүлге ажылын уламчылааш, чыл дургузунда 600 тонна хөмүр-дашты казып-тывар сорулганы салган бис. Январь айда 20 муң тонна, февральда – 33 муң тонна дээш ай санында хөмүр-дашты казып-тывар планны бичиилеп улгаттырып эгелей бердивис. Амдыызында ийи бригада ажылдап турар. Бир эвес үш дугаар бригаданы чыып шыдаптар болзувусса, бир айда планны 80 тонна чедириптер аргалыг апаар бис. Ынчангаш бо хүнде бистиң бүдүрүлгеге тускай мергежилдиг күзелдиг ажылдакчылар чугула херек болуп турар. Штатта көрдүнгени-биле алыр болза, 458 кижи январьдан тура ажылдаан турар ужурлуг. Амдыызында 270 кижи, оларның аразында 68 тус черниң чурттакчылары ажылдап турар. Ам-даа 200 кижини чыл төнчүзүнге чедир ажылга хүлээп алыр ужурлуг бис. Бо талазы-биле ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның дилээн ёзугаар тус черниң чурттакчыларын колдадыры-биле дугуржулганы кылган бис. Таңды кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар төвү-биле сырый харылзаалыг ажылывыс уламчылап турар.Ооң мурнунда чылдарда база бо төп таварыштыр өөренип, мергежил чедип алгаш, улаштыр бисте ажылдап келген оолдар бар. Эрткен хонуктарда ол төп таварыштыр 10 кижини өөредип чорудар болган. Өөренгеш, бүдүрүлге практиказын биске эрткен соонда, ажылга хүлээп алыр бис. Тус черниң чурттакчылары чедишпейн барган таварылгада, Тывадан дашкаар регионнардан специалистерни чалаар апаар бис. Акша-шалың үе-шаанда үнүп турар, ортумаа-биле 80 муң рубльдан өрү шалыңны специалистер ап турар. Бүдүрүлгеде чер адааның даг ажылдакчылары, проходчиктер (эң-не кол шахта мергежилдериниң бирээзи – чер иштиниң оруун салыр, казымал байлак тыварынга белеткел ажылдарын, ол ышкаш тоннельдер, янзы-бүрү чер иштиниң тудуг ажылдарын кылыр), электри слесарьлары, чер адаанда тургускан техниканың машинистери, механиктери херек болуп турар – деп, Игорь Петрович дыңнатты.
Херек кырында ажылдаарга кандыг дээрзин Бай-Хаактың чурттакчызы “Межегейхөмүр” бүдүрүлгениң энергомеханиктиг албанның 5 дугаар разрядтың электри слесары Алдын-Херел Ондардан айтырган бис:
– Бээр ажылдап кирер мурнунда, бүдүрүлгеге ажылдаар улус чыып турар деп дыңнааш, Бай-Хаакта Чонну ажылга хаара тудар төпке чеде бердим. Ону таварыштыр бисти, 10 кижини, Кемерово облазының Осинники хоорайынче өөредип чорудупкан. Аңаа чер адааның электри слесары деп мергежилди чедип алгаш, 2016 чылдан тура ажылдап тур мен. Мээң-биле кады 10 кижи – шупту мында олчаан ажылдап артып калдывыс. Чүге дээрге бүгү талазы-биле хандырылгазы эки, акша-шалың үзүктел чок үнүп турар. Эгезинде вахта (ээлчег) ёзугаар бир ай чанмайн ажылдаар режимге чаңчыгып чадап турдувус. Ооң кадында чер адаанга ажылдаары база белен эвес дээрзин көрдүвүс. Ам өөрени берген бис. Өг-бүлем Бай-Хаакта. Ийи кыстыг бис, улуу – 14 харлыг, бичиизи 3 класста өөренип турар. Бир ай ажылдааш, бир ай дыштанып турар бис.
“Межегейхөмүр” бүдүрүлгеде Тываны ыраксынмайн, вахта режими-биле өске регионнардан ажылдап кээп турарлар хөй. Оларның бирээзи Ростов облазындан Виктор Павлов 2015 чылдан тура ажылдап турар. Боду шахтёр мергежилдиг. Амгы үеде ол бригадир чедир депшээн. Олчаан ажылчы намдарын маңаа эчизинге чедирер сорулгалыг. Бүдүрүлгеде хаара туттунган тус черниң чурттакчыларының ажылдаары-даа, билииниң деңнели-даа бедик, эп-чөптүг, быжыг найыралдыг дээрзин ол бригадир демдегледи.
Ажылдап каапкан соонда шахтёрларның чурттаар, дыштанырынга таарымчалыг бүгү байдалдарны ында тургускан. Чаагайжыды туттунган ниити чуртталга бажыңында өрээл бүрүзүн ийи кижи чурттаар кылдыр таарыштыр кылган. Неделя санында оларның орун-дөжээн, ажылдап кедер идик-хевин аңгы чуп бээр черлиг, өрээлдерин хүннүң-не аштап турар техниктиг ажылдакчылар база бар. Өрээл бүрүзүнде арыгланыр болгаш чунар черлерни амгы үеге дүүштүр дерип кылган. Оон аңгыда, спортзал, тренажер залы, бут бөмбүүнүң шөлү база бар. Журналистер чеде берген хүнде тренажер залга күш-дамырын быжыктырып турган чаңгыс чер-чурттуувуска таваржы бердивис. Ол ооң мурнунда Таңдының Кочетов суурунга суму чагырыкчызы болуп ажылдап турган болду. Удуртукчу ажыл-агыйдан чоруй барганынга хараадалы чок дээрзин кыска чугаа кадында эскердим.
“Мында хандырылга бүгү талазындан эки-дир. Ооң мурнунда ап турган шалыңымдан үш катап хөйнү ай санында маңаа ажылдап алыр арга турда, канчап маңаа ажылдавас боор” – деп ол чугаалааш, чоргаары кончуг кылаштап чорупту.
Шынап-ла, ижер-чиири, кедер хеви халас, удуур-чыдар чери арыг-силиг, интернет, wi-fi шупту бар, шалыңы база шыырак бүдүрүлгеге кым ажылдаксавас боор.
Бо хүнде “Межегейхөмүр” шахтаның ханызы 200 метр, хөмүр-даш казып-тып турар тоннельдиң узуну 30 километр четкен. Бүдүрүлге ажылын катап эгелээш, улам быжыгып, 2023–2025 чылга чедир кылып чорудар ажыл планын, бюджедин баш бурунгаар тургузуп алган. Келир чылдан эгелээш, бир чылда 1 сая 200 тонна хөмүр-дашты казып-тывар сорулгалыг. Межегейниң хөмүр-дажының шынары бедик болганындан ооң хереглели Кузбасстың, Уралдың металлургия заводтарынга улуг болуп артпышаан. Чаңгыс эпчок чүүл – Тывадан үндүр сөөрткен хөмүр-дашты демир-орук шугумунга чедирери эвээш эвес чарыгдалдыг болуп турар деп, ук бүдүрүлгениң директору Игорь Трантин демдегледи.
Шахтада бүгү ажыл автоматчыткан хевирде үзүктел чок чоруп турар. Амгы үениң санныг дериг-херексели база техниказы-биле дериттинген, улуг бүдүрүлгеге бо чылын ийи чүс чаңгыс чер-чурттугларывыс ажылдап кирип алыр болза, ол-ла хире өг-бүле тодуг-догаа, чедимчелиг амыдыралдыг болурунуң магадылалы бар. Ол ышкаш «Межегейхөмүр» республиканың бюджединче эвээш эвес үндүрүг төлевирин киирип эгелээр дээни Тываның экономиказынга улуг деткимче болур дээрзин демдеглээри чугула.
К. МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.