Ырлаар чаяанныг улустуң салым-чолу кижилерден аңгы болур деп шаандагы өгбелерниң чугаазында ужур-ла бар. Ховар салым-чаяанны бурган чаяап бергеш, ооң орнун албан алыр боор чүве деп улуг улус база чугаалажыр. Шынап-ла, эскерип чоруурга, ховар ыраажыларның амыдыралы өскелерден ылгалдыг. Чок-ла болза, бир улуг шылгалданы шыдажып эрткен болур, азы амыдыралында эвээш эвес чидириглерни, кадыг-бергелерни көрген боор...
Бөгүнгү “Шынның” аалчызы, Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының артизи, ыраажы Чойганмаа Кара-Сал. Ооң белен эвес чогаадыкчы ажыл-амыдыралының дугайында аравыста болган чугаа үезинде үстүнде чүүлдер башка бо-ла кирер болду.
Чеди-Тейге тейи көстүп келген
– Өскен-төрээн ук-төөгүм Тываның кайгамчыктыг чараш чурумалдыг булуңу – Мөңгүн-Тайга кожуундан эгелээн. Авамны Чодураа Успун дээр. Кажан Мөңгүн-Тайгадан Кызылче көжүп келгеш, пенсияже үнгүжеге чедир ол эмчи сестразы кылдыр Каа-Хемниң хөмүр уургайынга ажылдаан. Ачамның, Клим Сергеевичиниң, ук-төөгүзү Сүт-Хөлден, төрүттүнген чери Таңды кожуун, өскен чери Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайга, Чөөн-Хемчиктиң Чадаана. Ол инженер-механик мергежилдиг болгаш хөй чылдарда “Мөген-Бүрен” совхозка чолаачылаан. Ада-иевистиң 2 уруу, ийи оглу чордувус. Улуг угбам Уран биле хеймер дуңмам Валера (эмчи мергежилдиг чораан) аравыста чок. Соңнуг-мурнуг дуу оранче эртежик-ле чоргулай барган. Амгы үеде чаңгыс дуңмам Мартин Климович эртем-билиглиг-даа болза, ачам ышкаш чолаачылап чоруур. Өг-бүлелиг. Бодум Андриан, Ачыты деп ийи оолдуг, Кан- Демир деп уйнуктуг база Чодураа деп онза кыстыг мен. Уругларым ачазы Шолбан Кара-Сал, ужудукчу(лётчик) кижи, амгы үеде бодунуң хууда ажыл-херээн чогудуп чоруур.
Частың баштайгы айы март айда чылыг өйде төрүттүнген мен. Кажан мен төрүттүнүп турумда, ада-ием Мөген-Бүрен суурга чурттап чораан. Бөдүүн үеде кыдыг-кызыгаар суурнуң чурттакчылары “чиигээрде”, албан кожуун төвүнге кээр турган. Ынчан ийи суур аразынга дорт орук чок турда, Моол кызыгаарын таварып аргыжар турган. Авам мени божуурда, кожуунувус төвүнче баар ужурга таварышкан. Мөген-Бүренден Мугур-Аксынче чоруп олурда, эъдиниң аарыы дынзыгып, Чеди-Тей (ам ында кызыгаар заставазы турар) деп черге тейим көстүп келген дээр. Сөөртүп чораан чолаачы девидээш, машиназын улдавышаан, шыдаар шаа-биле халыткаш, үзе-тура район эмнелгезинге Мугур-Аксынче кирип кээрге, авам хевин уштуп четтикпээнде-ле, чырык черге чаяап-бодараан кижи-дир мен. Ол дугайында авам меңээ: “Харын-даа Моол девискээринге төрүттүнмээн кижи бо” – деп чугаалаап орар чүве. Ынчангаш Мөңгүн-Тайгалааш, Чеди-Тей деп черге мөгейип чоруур мен. Ырлап чоруур ырларым аразында “Чеди-Тей” ыры база бир онза черни ээлеп турар.
Турум күзел тиилээн
Бичиимден тура ырлаар, танцылаарынга ынак турган мен. Авамның акылары, Кара-оол биле Хөлзээн даайларым, “Авазын дөзээн-дир, шорузун көрем мооң, дижир турган” – деп, авам сөөлүнде ыраажы деп мергежилди чедип алганымда, чугаалаар кижи.
Ол мергежилди чедип алыры база белен эвес болган. Мөген-Бүренниң 8 чыл школазын дооскаш, А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран-чүүл училищезинче өөренип кирген мен. Ынчан 14 харлыг кижи ырлаарынга арай-ла белен эвес-тир дээш, вокал эвес, клуб херээниң салбырынче хүлээп алган. Дыка муңгараан мен. Ам канчаар, бир чыл ол салбырга база кызып өөрендим. Оон 15 харлаптарымга, вокал салбырынга өөрениксээр болзуңза, катап база бирги курстан эгелээр сен дээрге, өске мергежил сонуургавас, ыраажы болуксаан турум күзелимге чагырткаш, катап база бир дугаар курстан өөренгеш, дооскан мен. Өөренип турган үевисте дыка-ла шыырак өөредип турган. Берге-даа турган. Ылаңгыя үш дугаар курстан тура нота ёзугаар орус, тыва улустуң ырылары, эстрада ырыларындан эгелээш, сургалыг опералардан кончуг нарын ариялар, романстар дээш шуптузун өөреткен. Алдарлыг Надежда Красная болгаш өске-даа хөй-хөй ыраажыларны өөреткен сураглыг башкы Серафима Андреевна Калининага башкылатканым улуг аас-кежиим деп үнелеп чоруур мен. “Ыраажыларның эң-не бедик ховар үнү (колоратурное сопрано) сенде бар-дыр. Улаштыр консерваторияже өөренир сен” – деп, улуг башкым чагып турган. Доозупканымда, өске башкыларым “Аян” ВИА-га ажылдаарын база сүмелээн.
Москва деп хуулгаазын сөс
Ам-на холда ыраажы деп тускай мергежилдиң дипломун тудуп алгаш, улаштыр өөренир бе азы ансамбльга ажылдаар бе, деп шилилге кылып чадап турумда, бир хүн Москваже белен ыраажыларны Гнесиннер училищезинче өөренири-биле чалап турар деп медээ дыңналып келген. Ол-ла. Москва деп хуулгаазын сөс шупту чүвени чаңгыс секунда дургузунда шиитпирлепкен.
Москваже самолётка кышкы дыштанылга соонда өөренип бар чыткан Орлан Дамба-Хуурак-биле таныжып алган мен. Ол мени Гнесиннерге чедире берген. Элээн шылгалдалар дужааганым соонда, дораан ийи дугаар курстан тура бо эштерим аразынче өөренип кирдим. Ынчан январь ай турган. Дыка-ла улуг сонуургалдыг өөренип эгелээн мен. Бичии-ле хостуг үемде Москваны мага хандыр кезип, театрларынга барып, шии, концерттерни үспейн көөр турдум. Ылаңгыя цыганнар театрын сонуургаан мен. Москваның Гнесиннер аттыг училищеге (ам академия апарган) өөренгеним улуг аас-кежик. Ылаңгыя башкывыс Аида Арслановна Гайнанова менээ дыка улуг күштү берген болгаш мынчага чедир сеткилимде эң-не чымчак, эргим сактыышкыннарны арттырган.
Өөренип турувуста, 1984 чылда, Тыва АССР-ниң ССРЭ-ге каттышканындан бээр 40 чыл оюнда Москвага Тыва культураның хүннеринде “Россия” концерт залынга улуг концерт болган. Аңаа чеде бергеш, Людмила Зыкинаны көрүп кааш, чанынга халып чеде бергеним билбээн мен. Кеткен хевин, бриллиант-биле каастаан алдыннарын, ооң чоргаар кылажын көңгүс чоогундан дыка магадап, көрген ийик мен.
Амгы үеде сураглыг эстрада сылдыстары апарган Филипп Киркоров, Валерия дээш өскелер-даа африканнар, индийлер бистиң-не Гнесиннер училищезинге аңгы-аңгы курстарга ынчан өөренип турганнар. Өөренип турувуста бистиң курсчуларывыс Сергей Ондар биле Альберт Доржуну Шеригже келдире берген. Олар шериглээш келгеш, Киркоровтуң курузу-биле бистен бир курс соңнай дооскан. Ол үеде шупту студентилер кым кымдан-даа улуг ылгалбас турган. Филипп ынчан узун, чиңге, дыдыраш баштыг оол халып турар чүве. Ам кандыг-дыр, чагдаар арга чок улуг "сылдыс"!
Ынчалдыр Гнесиннер училищезин “Хөгжүмнүг комедия артизи” деп квалификация-биле 1986 чылда 15 кижи доостувус. Кызылга январь 6-да келгеш, дораан В. Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга ажылдап кирген бис. Ол-ла чылдың частан тура кожууннарже гастрольдар эгелээн. Бир хүнде үш концертти көргүзүп турдувус. Шупту аныяк, чараш. Дыка аянныг, эп-найыралдыг эки ажылдап турдувус. Оон бээр, келир 2026 чылда, Гнесиннерниң дээди училищезин доосканывыстан бээр 40 чылдаан юбилейлиг чыл келир-дир.
“Белек” меңээ шаңналды эккелген
Театрга бир чыл ажылдап чорувуста, чаңгыс курсчу эживис Айдың Мортай-оол биле мени Культура яамызы “Юрмала–1987” ыраажылар мөөрейинге киржир силер дээн. Бир кижи-ле 2 ыры ырлаар болган. Айдың ынчан дыка чараш “Белек” деп ыры бижип алгаш, ооң эң баштайгы күүселдезин Юрмалага ырлап көрем дээн. “Төрүттүнген хүнүң уткуй, төрелдериң бараалгап кээр...” дээш бадырып турган мен. Ийи дугаар ырым – “Аа-шуу, декей-оо”! Бот-тывынгыр ыраажылар киржир конкурска профессионал артистер киришкен дээш, Айдың биле мээң баллдарывыс бадырып каан. Ынчаар ийи тыва ыры биле киришкеш, 1-ги чергениң дипломантызы болганым ол. Айдың Мортай-оолга база ындыг шаңналды тывыскан. База бир солун чүүл, Юрмалага киржип турувуста, Игорь Тальковтуң “Чистые пруды” деп ырызының эң баштайгы күүселдези база аңаа болган. Ырлап күүсеткен кижи И.Тальковтуң бодунуң өөреникчизи Олег Бархатов деп көңгүс аныяк оол болган. Юрмала соонда Игорь Тальковтуң ол ырызы дораан чон аразынга алдаржый берген. Баштайгы күүседикчизи көңгүс аныяк тургаш, чок болган деп дыңнаан мен. Ооң соонда ол ырызын И. Тальков чүгле боду ырлап чораан.
Чаяалга чая база берген
Театрга элээн ажылдап чорумда, хууда амыдырал, өг-бүле деп айтырыглар база чоорту келген. 10 чыл ажыг ажылдап чоруй, үш удаа узун шөлээ үнүп турганым элээн үзүктелиишкинни тургускан. Ийе, ынакшыл, аас-кежик соонда, өлүм-чидим дээш нарын үелер улажы берген. Баштай ачам, оон авам, ооң соонда хеймер дуңмам, улуг угбам, улуг угбамның оглу, улуг оглумнуң кады чурттаан эжи, кенним – бо шупту чоок улузум дуу оранче чоруп эгелээрге, бергезин канчаар. Бир чидиригден чаа-ла чүгээртеп чадап турумда, өскези кээр, дыка берге чылдар улай-улай шуужа бээрге, кандыг кончуг амыдырал боор деп ыым төктүп, шыдажыр арга чок апаар үелеримде чүгле уругларым болгаш ыры мени муңгарал, дүвүрелден чардыктырып, оожургадып кээр турду. Бо-ла мени шылгаан берге чылдарда микрофонум черле холдан салбаан мен. Ыры мээң-биле кады чораан.
Бардым-на!
Мөңгүн-Тайгам меңги баштыг даглары дег чараш мугур харны айыткан арт кырынче хаттыг шуурган чеже-даа аткаар улдаарга, дөмей-ле чүткүдүп чорзумза-чорзумза, бардым-на, четтим-не! Март 9-та ооң шыпшыынче чоргаар үнүп кээр мен. Чиңгине төрүттүнген хүнүм ол.
Юбилейлиг кежээни чүге январь айда чарлап эрттирип турарым дизе, амыдыралымда бүгү кол болуушкуннар январь айда болуп турган. Улуг оглум база январь айда боттанган, сентябрьда төрүттүнген кижи. Ынчангаш январьга дыка ынак апарган мен. Кандыг-даа эшкедиг чок оожум, таваар кодан-майыктап турар ак хар чайнаан ай.
“Чазын чанар куштарымны манап ор мен...” деп каш хонгаш болур юбилейлиг кежээмниң адын чүге ынчаар адаан дизе, чаңгыскурсчу эжим Орлан Дамба-Хуурактың чогаатканы шүлүүнден сөстерни ында киирген. Ол сөстер юбилейлиг кежээмде ыры кылдыр хуулар. База бир чаа ырының баштайгы күүселдезин ынак көрүкчүлеривиске белек кылдыр сунар бис. Гнесиннерни кады дооскан эш-өөрүм аразында бөдүүн кижи чок, шупту ховар уран талантылыг болганынга чоргаарланып чор мен. Бодум таламдан болдунар-ла болза, ол эш-өөрүмге, амгы коллегаларымга, дөргүл-төрелдеримге, черле ынчаш, бүгү кижилерге дузалыг болурун шаам-биле кызыдып чор мен. Арыг сеткилдиг, хүндүлээчел аажы-чаңныг кижилер хөй-ле болган болза, бодунга ажыын бодаар, чүве мегелээр улус шуут турбаан болза деп иштимде бодангылаар апарган мен. Амыдырал ам-даа узун.
Чаа үнүп келген 2025 чыл эгезинде чугаалажып олурар болганывыста, солун арнын ажыглап, бүгү чонувуска бо чыл чүгле өөрүшкүнү, амыр-тайбыңны эккээр болзун деп күзээр-дир мен!
Ыраажы артист Чойганмаа Кара-Салдың ойнаан кол рольдары:
1. С. Куулар «Ыглаар-Туруг» – Даң-Хаяа,
2. Н. Островский «Бедность не порок» – Любовь Торцова,
3. Ч. Айтматов «Чингис-Хаанның ак булуду» («Белое облако Чингисхана») – Бортээ,
4. Е. Танова «Туттурбайн чорза-чорза» – Алдынай,
5. Х. Шириин-оол «Буян адашкылар» – Анай-Кара,
6. Б. Васильев «Кымныы силер?» («Вы чье?») – Зинка дээш өске-даа.
Ыраажының репертуарында бо хүннерде 100 ажыг ырылар кирген: ариялар, романстар, тыва болгаш орус чоннарның ырылары, эстрада ырылары. Оларның аразында хөй улустуң эң-не дыңнаксап, чарашсынар ырылары “Кады чор сен, авай”, “Дамчыт салгын”, “Чеди-Тей” дээш өске-даа.
Чойганмаа Кара-Сал – «Найысылал» ансамбльдиң тургузукчуларының бирээзи, ооң солизи болуп эвээш эвес чылдарда көрүкчүнү өөрткен. Ол ышкаш “Алдан дургуннар” уран-чечен фильмде Алдынайның үнүн Чойганмаа Кара-Сал күүсеткен.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Ч.К. Кара-Салдың хууда архивинден алган.
"Шын" №1 2025 чылдың январь 16