Моңгуш Доржу – Тыва поэзияның кайгамчыктыг уран-чечен дээжизин төрээн чонунга сөңнээн шүлүкчүлерниң бирээзи. Моңгуш Баянович 1939 чылдың ноябрь 10-да Өвүрнүң Солчурга төрүттүнген. М. Горький аттыг литература институдунуң баштайгы тыва доозукчузу, ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Сергей Пюрбю аттыг чогаал шаңналының лауреады. Моңгуш Доржунуң чогаалдары улус өөредилгезиниң тыва национал литература программазынче кирген, өөредилге номнарында парлаттынган. Өвүр кожууннуң төп библиотеказынга Моңгуш Доржунуң адын тывыскан.
Элээди назынында-ла Моңгуш Доржу шүлүктерни бижип эгелээн. Шүлүктериниң баштайгы чыындызы «Сында одаглар» 1965 чылда чырыкче үнген. «Ынакшыл», «Хөрлээ», «Суг-чинчилер» деп шүлүктер чыындыларының автору. Л. Кокышевтиң «Аринаның амыдыралы» романы, В. Липатовтуң «Ой күске», М. Каримниң «Аалывыста аас-кежии» деп тоожузу дээш ССРЭ-ниң болгаш делегейниң чогаалчыларының чогаалдарын тыва дылче очулдурган. Моңгуш Доржунуң хөй санныг шүлүктери болгаш новеллалары боттарының янзы-бүрү уяранчыг лириктиг хөөннери-биле номчукчуларның сонуургалын хаара тудуп, оларның сагыш-сеткилинде сарынналып чоруурлар.
АВАМНЫҢ ЫРЫЗЫ
Арай чолдак дурт-сынныг,
Адыжында хаварыктыг,
Каас торгу кетпейн чораан
Кадай кижи мээң авам.
Казыргы дег чалыы өйү
Кавайывыс чанынга эрткен.
Бачым чылдар шылгалдазы –
Бажының дүгү көгээрерген.
Ырак черлер кезип чорааш,
Ындынналып сарынналгаш,
Авайымның өпей ырын
Аялга дег дыңнап чордум.
Өлүм билбес күштүг ырлар
Өпей ырдан дузун алыр.
Амыдырал тыны сиңген
Авам ыры мөңге дириг.
* * *
Дөргүнектиӊ чечээ болуп хуула бергеш,
Аяс хүндүс оӊуп каарын күзевес мен.
Төнчүзү чок чуртталганы алдаржыткан,
Ада-чуртум өткүт үнү болуксаар мен.
Ɵлбес үнүм дазыл-дөзү чонумда-дыр.
Ɵртемчейниӊ чырык хүнү дыӊнап турар.
Чоргааралым, ынакшылым чонда сиӊген.
Чогаалдарым үндезинин оон алган.
Ада-чуртка ынак кижи бүрүзү-ле
Аккыр сүт дег сагыштыг деп бүзүрээр мен.
Ынчангаштыӊ өткүт үнүм диӊмиттиг-дир,
Ынакшылдыӊ чалын-одун чүгленген-дир.
1974
* * *
Сесерликке эртен эрте чеде бергеш,
Чечектерни магадаксап көрүп чордум.
Сактырымга, ынакшааннар чагыг сөзү
Чараш өӊгүр чечектер бооп хуулганзыг-дыр.
Дужумда бо чодурааның мөңгүн чечээ
Душтук кыстыӊ думаалайы болуйн дээнзиг.
Часкы бодал аяс хүннүӊ херели-ле,
Чалгып чыдар тереӊ хемниӊ күчүзү-ле.
Эргеленген оолду, кысты өглээр дээнзиг,
Эткен хектиӊ уян ыры алаак долду.
Амыдырал аялгазы чүрээмдиве
Ала-чайгаар эштип-шымнып кирип чорду.
Бойдус биле кижи хинин тудуш дээрзин
Бо-ла чорааш, катап сактып, амырадым.
Ɵрүлээн хүн чырык черни куспактапкан,
Ɵлчей-чолдуӊ иези бооп турганзыг-даа.
1974
БОДАП ЧОРУ
Ыржым чер-дир. Шөлээн алаак ортузу-дур.
Ынакшылды бистер ойнап көрээл, сарыым.
Ээгип келгеш, ээлдек чазык ошкавыт даан,
Эриннер-даа хырбаланчы бергейлер аан…
Ɵйлүг назын удаар эвес. Караш кынныр.
Ɵкпе-чаргы чогу-биле хөглеп алыыл.
Ɵлүм билбес ынакшылды ойнаан бис деп
Ɵөрүӊге мактанмазыӊ билип ор мен.
Оран байлаан база катап магадаанзыг,
Орай дүннүӊ сылдызыныӊ кыварын аар.
Дериткиже куспакташкан бисти көргеш,
Дээрде айныӊ электексеп турарын аар…
Ындыг-ла-дыр. Чоор сен ону, херекке алба,
Ынакшыл деп ыдык сөстү адап ора,
Ийи чүрек каттышканын сактып чор даан,
Ийлээр хире меге чогун бодап чор даан.
1985
* * *
Чүгүрүкке октаткан дег,
Чүдей берген чыдырымда,
Амы-тыным алыр дээнзиг,
Араганы сөӊнеп ордуӊ.
Ону ишкеш, эзирээн мен,
Ооӊ соонда билбестээн мен.
Оттуп келгеш, көөрүмге,
Орунда бис, иелээн бис…
Чылдар шуужуп эрткен-даа бол,
Шынчы чүрээӊ өскении бол,
Сени көрген санымда-ла
«Сергээр» хөӊнүм черле чок-тур.
1989
“Шын” №86 2024 чылдың ноябрь 9